Ne plu ludo

Stéphane Hessel : Indignu (eseo)

S.A.T. ELDONA FAKO KOOPERATIVA

BoRoKO

Hanfejtze (280 – 232 antaŭ Kristo) estis granda juristo kaj politikisto de la antikva Ĉinujo. Liaj fabloj troviĝas ankaŭ en "La vera libro pri la fontanta pragrundo".

Vilaĝano gardostarante ĉe arbo, atendas leporon.

En la regno Sung iam estis kamparano, apud kies grenkampo staris arbo.

Iun tagon, dum la terkulturisto laboradis sur sia agro, leporo subite aperis, kurante kiel sago kaj preterpasante la arbon, ĝi hazarde koliziis kun ĝi. La kompatinda estaĵo rompis sian kolon kai tuj mortis. Sen ia ajn peno la kamparano prenis la besteton kaj ekiris hejmen kun gaja mieno.

Post tiu ĉi okazintaĵo, la kamparano forlasis sian plugilon flanken kaj ĉiutage iris al la arbo, sidiĝis sub ĝi kaj atendadis aliajn leporojn, kiuj eble sin puŝos je la fortika trunko.

Tiamaniere la viro atendis tagon post tago, sed vane – neniu alia leporo venis al la arbo.

Pro tio la kampulo estis mokata de ĉiuj homoj el la tuta lando.


Lanco kaj ŝildo

En antikva tempo estis homo, kiu foje vizitis bazaron por vendi lancon kaj ŝildon. Unue li levis la ŝildon, laŭtvoĉe reklamante ĝin al la publiko :

„Jen mia plej fortika ŝildo, kiun neniu lanco povus trapiki !“

Post tio, levante la lancon, li kriadis plu : „Jen mia plej akra lanco, kiu povus trapiki ĉiun ajn ŝildon !“

Aŭdinte tiujn trolaŭdojn, la silente starantaj ĉeestantoj ridetis skeptike. Subite unu el ili demandis la vendiston : „Kia estus la rezulto, se oni prove ĵetus vian lancon al via ŝildo ?“

La surprizita vendisto estis tre embarasita,ĉar li ne sciis repondon.

Elektis kaj tradukis :
Tao Taojan, Kanton
detajpis Donjo el Norda Prismo, 1957/3




Tio, kio ne facile pentreblas

Pentristo pentris bildon por la reĝo de Qi. Iutage demandis lin la reĝo : „Kio estas plej malfacile pentrebla ?“

1 Plansprachen und Esperanto

Zu den alten Träumen der Menscheit gehört der Versuch, die Sprachverwirrung von Babylon durch eine Universalsprache zu überwinden. Eine solche Sprache sollte in erster Linie der Erleichterung der internationalen Kommunikation dienen. Oft verbunden war damit die Hoffnung, durch die Beseitigung der Sprachbarriere den interethnischen Frieden der sprachlich zerrissenen Menschheit oder durch eine logische Sprache deren logisches Denken befördern zu können. Diese Universalssprachen werden in der Literatur oft als „Kunstsprachen“, oder auch „Welthilfssprachen“ bezeichnet. In der interlinguistischen Fachwelt spricht man von (internationalen) Plansprachen'. [2]

Bisher konnten nur wenige Plansprachensysteme - und diese in unterschiedlichem Maße - eine gewisse Rolle in der Praxis spielen. Dazu gehören außer dem Esperanto (1887) auch Volapük (1879), Latino sine flexione (1903), Ido (1907), Occidental-Interlingue (1922) und Interlingua (1951). Um das Phänomen einer vom Menschen bewusst geschaffenen Sprache erfassen zu können, muss man deutlich zwischen den zahlreichen Projekten und einer in der Praxis funktionierenden Sprache, bisher in erster Linie das Esperanto, unterscheiden.

Esperanto konnte sich im Laufe von fast 120 Jahren fest in der Praxis verankern. Es entstand eine soziologisch differenzierte [3] Sprachgemeinschaft, die ihre Sprache für vielseitige und ganz unterschiedliche Kommunikationsziele verwendet [4] . Dazu gehören folgende Bereiche : schriftliche und mündliche Alltagskommunikation (Korrespondenz, Tourismus, Veranstaltungen), Belletristik (Übersetzungen und Originalwerke), Fachkommunikation (Publikationen, Konferenzen, Entwicklung von Fachlexiken) sowie künstlerischer Ausdruck (u.a. Gesang und Theater). Die Sprache spielt ebenfalls im Rundfunk eine Rolle (u.a täglich Radio Polonia und Radio Beijing). Sie ist Gegenstand wissenschaftlicher Forschung. [5]

In thematisch differenzierten Zeitschriften und auf zahlreichen Veranstaltungen dient die Sprache ganz verschiedenen Inhalten. Dazu gehören seit der Jahrhundertwende (19. zum 20. Jhd.) auch die Religionen und die Freidenkerbewegung. Das politische Gewicht dieser doch relativ kleinen alternativen Sprachgemeinschaft reichte bereits im ersten Drittel des 20. Jahrhunderts aus, um Ziel politischer Verfolgungen und Liquidierungen durch Hitler und Stalin zu werden (vgl. Lins 1988).

2 Religionen in der Sprachgemeinschaft

Der Begründer des Esperanto,.Ludwig L. Zamenhof (1859-1917), verfolgte zwei für ihn zusammengehörende Ideale. Er hoffte, durch eine völkerverbindende, politisch neutrale und leicht erlernbare Sprache sowie durch eine kosmopolitische Religion die durch Kriege zerrissene Menscheit im Frieden vereinigen zu können.

Obgleich Zamenhofs Ideale nach wie vor von einer Verwirklichung weit entfernt sind, so hatte er wenigstens mit seiner Sprache einen relativen Erfolg, da das Esperanto trotz historisch ungünstiger Umstände eine gewisse Verbreitung erfahren und sich bis heute gegen andere Konkurrenzprojekte erfolgreich durchsetzen konnte.

Es ging ihm aber gleichermaßen auch um eine weltumspannende Religion, die er nach dem jüdischen Weisen Hillel [6] „Hilelismo“ (Hillelismus) nannte und 1906 erstmals veröffentlichte. Eine nicht wesentlich bearbeitete Form der Dogmen des Hillelismus nannte er dann später „Homaranismo“ (Esp., etwa ‚Menschheitslehre'), die er 1913 veröffentlichte. [7]

Zamenhof formulierte seine Interpretation von Gott wie folgt :

„Die höchste für mich unbegreifliche Kraft, den Grund aller Gründe in der materiellen und moralischen Welt kann ich mit „Gott“ bezeichnen oder mit einem anderen Namen. Aber ich bin mir dessen bewusst, dass jeder das Recht hat, sich das Wesen dieser „Kraft“ so vorzustellen, wie es ihm seine Vernunft und sein Herz oder die Lehren seiner Kirche vorschreiben. Niemals darf ich jemanden deshalb hassen oder verurteilen, weil sein Gottesglaube ein anderer als der meinige ist“. [8]

In seinem Originalgedicht “Preĝo sub verda standardo” [9] , das er für die Eröffnungsveranstaltung des ersten Esperanto-Weltkongresses, 1905 in Boulogne-sur-mer verfasste, hat Zamenhof seine an die Sprache gehegten Hoffnungen mit dem Glauben an eine höhere Macht, die bei der friedlichen sprachlichen Vereinigung der Menscheit helfen solle, verbunden. Die mehr rational und weniger religiös orientierten französischen Organisatoren des Kongresses lehnten das Gedicht in scharfer Form ab, konnten aber nur erreichen, dass die sechste, die letzte Strophe nicht vorgetragen wurde. In dieser Strophe bezeichnete Zamenhof Christen, Juden und Mohamedaner als “Gottes Söhne”(vgl. Courtinat 1964:138-139).

Das Wesen der pazifistisch-kosmopolitischen Religionsphilosophie Zamenhofs hat durchaus bis in die Gegenwart Einfluss auf die Esperanto-Sprachgemeinschaft und erklärt wohl auch, dass neben den großen christlichen vor allem zwei andere Religionen ihre Anhänger unter den Esperantisten haben : Die Bahá'i- und die Omotokyo-Religion

Die von Bahá'u'lláh (1817-1892) im Jahre 1863 im Iran gegründete und gegenwärtig dort verfolgte Bahá'i-Religion (vgl. Halve 1999) tritt ein für die Einführung einer internationalen Sprache und für eine Weltreligion. Die Bahá'i-Religion ist weltweit verbreitet. Der Religionsgründer und einige seiner Nachfolger haben sich für Esperanto interessiert und eingesetzt. Seit 1973 besteht die “Bahaa Esperanto-Ligo” (BEL, Esperanto-Liga der Bahá'i) mit der Zeitschrift “La BEL-Monda Letero” (Der Brief der BEL-Welt).

Die japanische Omotokyo-Religion (vgl. Gilkey 1980), 1892 gegründet von Deguchi Nao (1836-1918) und wesentlich geprägt von Deguchi Onisaburo (1871-1948), erhofft ein kommendes Weltreich des Friedens und propagiert die Formel „Eine Welt – ein Gott – eine Sprache“.

Beide Religionen veröffentlichen kontinuierlich modern gestaltete Informationsmaterialien in Esperanto und führen alljährlich Veranstaltungen im Rahmen der Esperanto-Weltkongresse durch. Dem Wirken der Omotokyo-Religion in Esperanto dient vor allem die „Esperanto-Populariga Asocio“ (EPA, Esperanto-Popularisierungsvereinigung), die in ihrem Namen interessanterweise den Namen der Religion nicht angibt.

Von weitaus größerem Gewicht in der Esperanto-Bewegung waren und sind die christlichen Religionen (vgl. Matthias 1999). [10]

Bereits 1910 wurde die „Internacia Katolika Unuiĝo Esperantista“ (IKUE, Internationale Katholische Vereinigung der Esperantisten) gegründet und gibt seitdem die Zeitschrift „Espero Katolika“ (katholische Hoffnung) heraus. Radio Vaticano sendet seit 1977 periodisch in Esperanto.

Die protestantische Glaubensrichtung ist durch die 1911 gegründete „Kristana Esperantista Ligo Internacia“ (KELI, Internationale Liga Christlicher Esperantisten) mit der Zeitschrift „Dia Regno“ (Gottes Reich) vertreten. Seit 1985 besteht die „Tutmonda Ekumena Ligo“ (TEL, Weltliga der Ökumene), die im Rahmen der Weltkongresse gemeinsame Gottesdienste der beiden christlichen Religionen durchführt.

Eine kleine Gruppierung orthodoxer Christen, vor allem aus Bulgarien, hat Mitte der 1990er Jahre die „Tutmonda Ortodoksa Ligo Esperantista“ (TOLE, Weltliga orthodoxer Esperantisten) gegründet. Auch gibt es eine „Kvakera Esperanto-Societo“ (gegr. 1921, KES, Esperanto-Gesellschaft der Quäker).

Weitere religiöse bzw. religionsphilosophisch orientierte Vereinigungen sind die „Budhana Ligo Esperantista“ (Buddistische Liga der Esperantisten), die an Zamenhofs Hillelismus angelehnte „Hilelisma Esperanto-Komunumo“ (gegr. 2001, HEK, Hillelistische Esperanto-Gemeinschaft), „Universala Islama Esperanto-Asocio“ (gegr. Ende der 1990er Jahre, Esperanto-Weltbund des Islams), Besonders in Brasilien aktiv ist die „Spiritisma Eldona Asocio F.V. Lorenz“ (gegr. 1975, Spiritistische Verlagsgesellschaft F.V. Lorenz), die es sich vor allem zur Aufgabe gemacht hat, spiritistisches Gedankengut in Esperanto zu veröffentlichen und zu verbreiten.

Mit einem religionsvergleichenden Anspruch und einer gewissen Hinwendung zum „Hilelismo/Homaranismo“ Zamenhofs arbeitet seit 1989 die „Asocio de Studado Internacia pri Spiritaj kaj Teologiaj Instruoj“ (ASISTI, Internationale Vereinigung zum Studium Geistiger und Theologischer Lehren). Esoterische Sekten gehen auf den dänischen Gründer Martinus („Martinus-Instituto“) und den Österreicher Bruno Gröning („Amikaro Bruno Gröning“, Freundeskreis Bruno Gröning) zurück.

In der Esperanto-Sprachgemeinschaft sind also eine ganze Reihe religiöser Gemeinschaften vertreten, die die Plansprache für ihre internationalen Beziehungen verwenden. Dementsprechend vielseitg ist die religiöse Literatur. Solche Hauptwerke wie die Bibel (mit Mehrfachübersetzungen), der Koran und die Grundlagenwerke der erwähnten Religionsgemeinschaften liegen in Esperanto vor.

Könnte man daraus nun auf eine besondere Religosität der Esperantisten schließen ? Wie Stocker ( 1996:23) in einer Analyse des Deutschen Esperanto-Bundes gezeigt hat, fühlen sich etwa ein Drittel (32%) der Befragten zu keiner Religionsgemeinschaft zugehörig. In einer internationalen Analyse nennt Rasic (1994:145) 39% der befragten Esperantisten, die sich als atheistisch bzw. nichtreligiös bezeichnen.

3 Atheisten und Freidenker in der Esperanto-Bewegung

3.1 Vor dem Ersten Weltkrieg

Angesichts der relativ frühen Verbreitung diverser Religionen in der Esperanto-Sprach-gemeinschaft verwundert es nicht, dass es schon etwa zwei Jahrzehnte nach Begründung der Sprache, also um die 1900-Wende, Bemühungen gab, auch atheistisches Gedankengut auch in Esperanto zu publizieren. Die Initiative ging hier vor allem von sozialdemokratisch orientierten Arbeiter-Esperantisten aus, die sich 1906 in der internationalen Organisation „Paco.Libereco“ (Frieden.Freiheit) zusammenfanden und sich 1910, nach der Vereinigung mit dem franzöischen Arbeiter-Esperanto-Bund, „Liberiga Stelo“ (Befreiender Stern) nannten. Diesen Organisationen nahe stand die Zeitschrift „Internacia Socia Revuo“ (1907-1914, etwa : Internationale Zeitschrift zu Gesellschaftsfragen), in der zahlreiche gesellschafts- und religionskritische Materialien erschienen. „Paco. Libereco“ gab 1911 beispielsweise die Schrift „Krimoj de Dio“ (Verbrechen Gottes) von Sebástian Faure heraus.

Auf dem 3. Esperanto-Weltkongress, 1907 in Cambridge, angeregt durch den Vorsitzenden von „Paco.Libereco“ bzw. „Liberiga Stelo“, Ferdinand Blanagarian, und den Pazifisten Gaston Moch, wurde die „Internacia Societo Esperantista de Liberpensuloj“ (Internationale Esperantisten-Gesellschaft der Freidenker) gegründet. Von 1908-1914 gab die Organisation die Zeitschrift „Libera Penso“ (Freier Gedanke, Redaktion René Deshays) heraus.

3.2 Nach dem Ersten Weltkrieg

Nach dem ersten Weltkrieg gab es Hoffnungen auf eine friedliche Zukunft. Soziale Utopien hatten ein günstiges Klima. Der Völkerbund wurde gegründet. Er nahm einen Bericht über Esperanto entgegen, der allerdings ohne größere Wirkungen blieb. [11] Dennoch nahm die Esperanto-Bewegung einen erheblichen Aufschwung. Das betrifft vor allem die Arbeiter-Esperanto-Bewegung [12] , in der es besonders viele Freidenker gab.

1923 erfolgte die Neugründung der „Internacia Ligo de Liberpensuloj“ (ILL ; Internationale Liga der Freidenker), da ihr Vorläufer 1914 seine Arbeit hatte einstellen müssen. Als Ziele der ILL werden in einem Flublatt erwähnt :

Man wolle alle isolierten Personen und Gesellschaften vereinigen, die die religiösen Dogmen ablehnen und die Denkungsart von Freidenkern annehmen. Die offizielle Sprache sei die neutrale Welthilfssprache Esperanto. Mit Hilfe dieser Sprache wolle man durch die Herausgabe einer internationalen Freidenker-Zeitschrift in Esperanto informieren und über die Weltfreidenkerbewegung berichten. Weiterhin wolle man Esperanto in Freidenkerkreisen verbreiten und Fachveranstaltungen während verschiedener nationaler und internationaler Freidenkerkongresse sowie auf Esperanto-Kongressen durchführen. [13]

Etwa von 1923-25 erschien das Bulletin „Novaj Tempoj“ (Redaktion Kurt Hubricht). Von 1925-1927 folgte dann die Zeitschrift „Liberpensulo“ (Freidenker). Der Zeitschrift nach zu urteilen hatte ILL Vertreter in folgenden Ländern : Australien, Belgien, Bulgarien, China, Deutschland, Frankreich, Großbritannien, Japan, Jugoslawien, Litauen, Niederlande, Österreich, Polen, Schweden, Sowjetunion, Spanien, Tschechoslowakei, Türkei, Ungarn, USA.

Der Redakteur Kurt Hubricht war ein Arbeiter-Esperantist aus Leipzig. „Liberpensulo“ wurde in der Druckerei „UNS-Produktionsgenossenschaft“ in Leipzig gedruckt, die der KPD nahe stand. Die Zeitschrift enthielt religionskritische Artikel (Übersetzungen und Originalbeiträge), Informationen über die internationale Freidenkerbewegung (u.a. internationale Bibliogaphie der Zeitschriften), Konferenzberichte, Analysen und atheistische Belletristik. Einige Beispiele :

1/1925 : Kion vualas la Biblio ? (Was verhüllt die Bibel ?)

2/1925 : La bavara konkordato (Das bayerische Konkordat)

3/1925 : Pioniroj de libera penso (Pioniere des freien Gedankens)

4/1925 : XIX-a kongreso de Internacia Federacio de Liberpensaj Societoj (XIX. Kongress der Internationalen Föderation der Freidenkergesellschaften) ; Internacia enketo pri rilatoj inter lernejo kaj eklezio (Internationale Erhebung über die Beziehungen zwischen Schule und Kirche)

5/1925 : La pola Konkordato (das polnische Konkordat)

1/1927 : Virgulina nasko (Jungfrauengeburt)

2/1927 : Religio kaj Ekonomio (Religion und Wirtschaft)

Die Inaktivität der ILL ab 1927 und das Verschwinden ihrer Zeitschrift hing vermutlich mit der Tatsache zusammen, dass in der sich entwickelnden internationalen Presse der Arbeiter-Esperanto-Bewegung zahlreiche Artikel im Geiste der Freidenker erschienen. Die wichtigsten Aktivitäten gingen wohl in den internationalen Verband der Arbeiter-Esperantisten „Sennacieca Asocio Tutmonda“ (SAT, Anationaler Weltverband) [14] ein. Der SAT war bis Anfang der 1930er Jahre die bedeutendste internationale Organisation der Arbeiter-Esperantisten verschiedener Tendenzen. SAT hatte eine Freidenker-Sektion (Liberpensula Sekcio de SAT). Die in Aufbau und internationaler Verbreitung stark an die ILL erinnert. [15] Die wichtigsten Aktivisten der Sektion waren Kurt Hubricht (Redakteur), Leipzig, und Kurt Klaps (Sekretär), Danzig.

Als Hauptziele der Sektion werden genannt : „1. per Esperanto die proletarische Freidenkerbewegung zu unterstützen, 2. Esperanto in den Freidenkerorganisationen zu propagieren und 3. per Esperanto gegen Religion zu kämpfen und damit der in Esperanto durchgeführten religiösen Propaganda entegenzutreten“. [16]

Auf den SAT-Kongressen tagten auch die Freidenker. So kann man in der „Leipziger Volkszeitung“ vom 9.8. 1929, im Rahmen der Berichterstattung über den 9. SAT-Kongress (August 1929 in Leipzig), über die Beratung der Freidenker lesen :

„In der Fachsitzung der Freidenker-Esperantisten waren 25 Genossen aus verschiedenen Ländern anwesend. Die Internationale Proletarischer Freidenker wurde vertreten durch ihren Präsidenten Genossen Prof. Hartwig. Vom Bund Sozialistischer Freidenker waren vom Hauptvorstand Genosse Wiesner u.a. Vorstandsmitglieder anwesend. Genosse Burger, Essen, vertrat den Bund Proletarischer Freidenker Rheinland-Westfalens, der Genosse Rode, Leipzig, den Verband für Freidenkertum und Feuerbestattung, und die Genossen Desmet und Destide die Ligua materialiste de Belgique. Die Verhandlungen wurden vom Genossen Klaps, Danzig, geleitet. Genosse Hubricht, Leipzig, berichtete über Arbeiten und Erfolge der Freidenker-Sektion des Weltbundes der Arbeiter-Esperantisten. Aufmerksam folgte die Versammlung dem Referat Hartwigs über „Esperanto und Freidenkerbewegung“. (Zitat nach Kolbe 1996,II, S. 48-49)

In der Wochenzeitschrift des SAT „Sennaciulo“ (Nationsloser) erschien von 1929-1932 in regelmäßigen Abständen eine Rubrik der Freidenker, die von Kurt Hubricht geleitet wurde, so 1930 u.a. in den Nummern 265, 271, 276, 282, 286, 297, 303, 309.

Nach der erheblichen Schwächung von SAT durch die Gründung und Abspaltung der kommunistisch orientierten „Internationale Proletarischer Esperantisten“ (Internacio de Proleta Esperantistaro, IPE, vgl. Blanke 1986, Lins 1987) 1932 in Berlin, verlor auch die Freidenker-Sektion an Bedeutung. [17]

Auch auf einigen Weltkongressen der sogen. neutralen bürgerlichen Esperanto-Bewegung [18] , z.B. auf dem 17. Esperanto-Weltkongress 1925 in Genf gab es Treffen der Freidenker. [19]

In Zusammenarbeit mit SAT und auch unabhängig von SAT erschienen in den 1920er Jahren eine ganze Reihe atheistischer Publikationen. So gab SAT 1926 eine atheistische Krestomatie „Kontraŭ Dio !“ (Gegen Gott) heraus (Leipzig : SAT).

Die 1930 in Leipzig gegründete Verlagsgenossenschaft für Revolutionäre Esperanto-Literatur („Eldonkooperativo por Revolucia Esperanto-Literaturo“, EKRELO, vgl. Blanke 1996) wurde als Verlag einer kommunistisch orientierten Opposition in SAT gegründet und wurde später der offizielle Verlag von IPE. EKRELO druckte die Titel in Moskau (Sovetrespublikara Esperantista Unio, SEU, Esperanto-Union der Sowjetrepubliken) und vertrieb sie über Leipzig (Deutscher Arbeiter-Esperanto-Verband). Der Verlag gab einige Titel mit atheistischem Inhalt heraus, so :

B. Kandidov : Eklezio kaj Oktobra Revolucio (Kirche und Oktoberrevolution, Leipzig 1931)

O. Levada : Sendiuloj ŝtormas Dnepron. Skizoj pri ateismaj ŝtormbrigadoj (Gottlose stürmen Dnepr. Skizzen über atheistische Sturmbrigaden, Leipzig 1932)

M. Ŝejnman : Moralo religia kaj moralo proleta (Religiöse und proletarische Moral, Leipzig 1931)

M. Ŝejnman : Nuntempa socialdemokratio, religio kaj ateismo (Zeitgenössische Sozialdemokratie, Religion und Atheismus, Leipzig 1932).

Die sowjetische Esperanto-Organisation gab in Zusammenarbeit mit anderen sowjetischen Institutionen und Organisationen Ende der 1920er Jahre eine Broschürenserie mit dem Namen „Komunista Biblioteko“ heraus. Dazu gehören die Titel :

M. Ŝejnman : Milito kaj Religio ( Krieg und Religion, Moskau 1929) und

V.I. Lenin : Pri Religio (Über Religion, Moskau 1929

Beide Titel wurden in Zusammenarbeit mit dem „Allunionsverband Sowjetischer Atheisten“ herausgegeben. Dieser Allunionsverband gab auch andere Materialien in Esperanto heraus, so z.B. :

L. Lukaĉevski und andere Autoren : Unio de Militantaj Ateistoj en USSR kaj ĝia laboro (Union kämpfender Atheisten in der UdSSR und ihre Arbeit, Moskau-Leningrad 1931)

A.T. Lukaĉevski : Marks kaj Engels pri religio (Marx und Engels über Religion, Moskau 1933)

Em. Jaroslavskij : Respondoj al ekstersovetiaj ateistoj (Antworten an Atheisten außerhalb der Sowjetunion, Moskau 1932).

Auch ein Titel von N. Bucharin erschien in Esperanto (Finanzkapital im päpstlichen Mantel)

Die genannte Union Kämpfender Atheisten der UdSSR [20] gab in Zusammenarbeit mit SEU auch die Broschüre „La vero pri la persekutoj kontraŭ religio en USSR“ heraus (Die Wahrheit über die Verfolgungen gegen die Religion in der UdSSR, Moskau 1930). Sie veröffentlichte weiterhin Zusammenfassungen und einzelne ausgewählte Artikel russischer atheistischer Zeitschriften in Esperanto . Diese erschienen als Suplemento in einzelnen Heften für „Antireligioznik“ mit den Zusammenfassungen in „Antireligiulo“ (1932, insgesamt 24 S.) und für die russische Zeitschrift „Voinstvujuščij ateizm“ mit Zusammenfassungen in „Militanta Ateismo“ (1931, insgesamt 206 S.)

3.3 Nach dem Zweiten Weltkrieg

Die Freidenkerbewegung als Teil der Esperanto-Bewegung spielte sich nach dem Zweiten Weltkrieg vor allem erneut im SAT ab. Eine Freidenker-Fraktion funktionierte jedoch in unterschiedlichem Maße. Nur selten erschien in der Zeitschrift „Sennaciulo“ eine Rubrik. Häufigere Aktivitäten der Freidenker waren in der französischen SAT-Organisation „SAT-Amikaro“ (Freundeskreis SAT) zu beobachten. Eine besonders aktive Rolle dabei spielte André Caubel (1904-1977). [21]

Zur Zeit (Mitte 2006) arbeitet die SAT-Fraktion nicht. Gegenwärtig gibt es Bemühungen, sie wiederzubeleben. [22]

Die schon längere Zeit insgesamt unbefriedigende Situation führte dazu, dass im Rahmen des 72. Esperanto-Weltkongresses 1987 in Warschau erneut eine selbständige Freidenkerorganisation der Esperantisten gegründet wurde : „Ateista Tutmonda Esperanto-Organizo“ (ATEO, Atheistischer Esperanto-Weltbund).

Ein Mitglied von ATEO unterstreicht für die Gründungszeit :

„In der ATEO herrscht Einigkeit darüber daß man keine neue Ideologie kreieren möchte, sondern man will die Zusammenarbeit und den Gedankenaustausch mit anderen nationalen und internationalen Organisationen der Freidenker und Atheisten anstreben. Daneben hat man sich die Aufgabe gestellt, in der Esperanto-Bewegung gegen den Irrationalismus und den Anspruch der religiösen Gruppen anzugehen, das Monopol in Fragen der Ethik und Moral zu haben“ (Schnell 1989:33).

Vorsitzender war von 1987-1992 der Amerikaner Ralph Dumain, der auch die Redaktion der neuen Esperanto-Zeitschrift „Ateismo“ (1988-1991) übernahm. Der Inhalt der bis 1992 erschienenen 9 Hefte ist im Netz gespeichert. [23] DieTitel einiger Beiträge mögen das Profil der Zeitschrift illustrieren :

1 (Herbst 1988) : Feliĉa sen Dio. (Glücklich ohne Gott. Roland Schnell über Religion und Kirche in der Bundesrepublik Deutschland)

2 (Januar 1989) : Dio kaj Ŝtato (Gott und Staat, Michail Bakunin)

3 (Mai 1989) Nova Societo de Liberpensularo Fondita en GDR (Neue Freidenkergesellschaft in der DDR gegründet, Helmut Bein)

4 (Januar 1990) Eklezia Imposto (Kirchensteuer, A. Horvat)

5 (Mai 1990) La Papo vizitas Ĉeĥoslovakion (Der Papst besucht die Tschechoslowakei, Vaclav Tobiaček)

6 (September 1990) Polaj esperantistaj ateistoj kunvenas (Polnische atheistische Esperantisten tagen, Andrzej Broda)

7-9 (Januar-September 1991) El : Kontraŭreligia propagando (Aus : Antireligiöser Propaganda, Lew Trockij)

2003 begann ATEO einen neuen Start (Vorsitzende : Claude Nourmont, Luxemburg). Das Bulletin „Ateismo“ begann erneut zu erscheinen.

4 Beziehungen internationaler Freidenkerorganisationen zu Esperanto

Es ist auffällig, dass bereits seit der 19.Jahrhundertwende nichtesperantistische internationale Freidenkervereinigungen und –kongresse Stellung zum Esperanto bezogen. So haben die Kongresse der „Fédération International de Libre Pensée“ 1904 (Rom) [24] , 1905 (Paris) [25] und 1906 (Buenos Aires) [26] sich positiv zu Esperanto als internationalem Kommunikationsmittel geäußert, das es gelte, für die Ziele der Freidenkerbewegung einzusetzen. [27]

Zwischen den beiden Weltkriegen gab es eine gewisse Zusammenarbeit der Esperantisten-Freidenker vor allem mit dem 1924 gegründeten „Internationalen Proletarischen Freidenkerverband“ (IPF), dessen Vorsitzender, Prof. Hartwig, die esperantistische „Internacia Ligo de Liberpensuloj“ (ILL) unterstützte, was er u.a. durch sein Auftreten auf dem 9. SAT-Kongress 1929 in Leipzig unterstrich. [28] Auf diesem Kongress wurde auf Bitte von Hartwig Kurt Hubricht zur Verbindungsperson zwischen der Freidenkersektion des SAT und dem IPF bestimmt. [29] Bereits auf seinem ersten Kongress, 1924 in Wien, hatte der IPF in einer Resolution formuliert :

„Der erste Kongress der Proletarischen Freidenker 1924 in Wien setzt sich für die Notwendigkeit einer internationalen Verständigungssprache (Esperanto) ein und unterstützt sämtliche diesbezüglichen Bemühungen aus praktischen und ideellen Gründen“ (Hubricht 1929:177).

Ähnlich lautende Resolutionen wurden auch von mehreren nationalen Freidenkerverbänden angenommen, so vom Freidenkerverband in Österreich und Polen (vgl. Hubricht 1929:178). In einigen Freidenkerverbänden wurden Esperanto-Kurse abgehalten, so dass deren Organe den Vermerk „Oni korespondas esperante“ (Man korrespondiert in Esperanto) trugen. Das trifft zu u.a. für die Zeitschriften „Le Matérialiste“ (Bruxelles), „Bezbožnik“ (Moskau), „Der proletarische Freidenker“ (Essen), „Der Gottlose“ (Gotha) [30] „De Vrijdenker“ (Amsterdam), „Bezvirnik“ Charkov), „Der Freidenker“ (Wien), „Zycie Wolne“ (Warschau, mit einer esperanto-sprachigen Inhaltsangabe der einzelnen Nummern). Der Arbeiter-Esperantist Josef Burger (1881-1970) führte für den Regionalverband des IPF im Ruhrgebiet Korrespondenzen in Esperanto. [31] 1930 forderte die Bezirksleitung der deutschen Organisation der Proletarischen Freidenker vom Arbeiter-Esperanto-Bund in Leipzig eine Referentenliste an, um mehr als 50 Freidenkergruppen Vorträge über Esperanto anbieten zu können (vgl. Kolbe 1996, II, S. 22).

Nach dem Zweiten Weltkrieg gibt es wenige Informationen über eine Zusammenarbeit zwischen Freidenkerverbänden und Esperantisten. Gewisse Beziehungen scheint es zum deutschen Freidenkerverband zu geben, dessen Organ „Der Freidenker“ noch in den 1980er Jahren gelegentlich Esperanto-Rubriken hatte, so z.B. Nr. 4/1982.

Eine erneutes Interesse für Esperanto scheint es vor allem in der Freidenkerbewegung in Frankreich zu geben. So haben die französichen Landeskongresse der Fédération Nationale de la Libre Pensée auf ihren Kongressen 2001 (Givors) und 2005 (Metz) Resolutionen zum Esperanto angenommen. [32] Der Internationale Freidenker-Kongress im Juli 2005 in Paris unterstrich ebenfalls in einer Resolution, dass die Sprachbarrieren „den direkten Austausch von Ideen, Erfahrungen und Informationen im Kampf gegen Obskurantismus, Glaubensmissbrauch und Aberglauben behindern“ und ruft auf zur Beachtung des Esperanto und seiner praktischen Bedeutung. [33]

Von gewisser Bedeutung in den letzten Jahren sind die Beziehungen von ATEO zur „International Humanist and Ethical Union“ (IHEU). Für IHEU stelle der Franzose Dominique Simeone einige Texte in der Esperanto-Übertragung auf die Website der Organisation. [34]

Im Newsletter der IHEU äußerte Babu Gogineni, ein Funktionär der Organisation, u.a. :

“Esperantists who have been inspired by Zamenhof's vision of one language which can unite all the peoples of the world too are working towards the establishment of peaceful world order and universal culture. I believe that if Humanism needs a language other than reason and reasonableness, then it would be Esperanto ; and that if Esperanto needed a philosophy other than that of Dr. Zamenhof's vision, then it would be Humanism. May we work together to create an equitable world order and achieve our common goals in this fast globalising world“ (Gogineni 2006:24).

Literatur

Blanke, Detlev (1985) : Internationale Plansprachen. Eine Einführung. Berlin : Akademie-Verlag

Blanke, Detlev (1986) : La Internacio de Proleta Esperantistaro (IPI) In : Blanke, Detlev (Eld.) : Socipolitikaj aspektoj de la Esperanto-movado. Budapest : Hungara Esperanto-Asocio (2. Auflage), S. 50-62.

Blanke, Detlev (1996) : EKRELO. In : Kolbe 1996, Teil II, S. 69-83.

Blanke, Detlev (2006) : Interlinguistische Beiträge. Zum Wesen und zur Funktion internationaler Plansprachen. Herausgegeben von Sabine Fiedler. Frankfurt/Main usw. : Peter Lang.

Courtinat, Léon (1964) : Historio de Esperanto. Movado kaj literaturo (1887-1969), Teil I. Bellerive-sur-allier :Autor.

Gilkey, William (1980) : La Historio de Oomoto. In : Oomoto. Julio-decembro:79-87.

Gogineni, Babu (2006) : IHEU's Statement to the 2006 April Esperanto Congress. In : International Humanist News, Juni 2006, S. 24.

Groschopp, Horst (1985) : Zwischen Bierabend und Bildungsverein. Berlin : Dietz.

Halve, Jens (1999) : Die Bahá'i im Visier der Ajatollas. In : Progrom, Nr. 202, Februar-März 1999, S. 31-32.

Hubricht, Kurt (1929) : Esperanto inter la liberpensularo tutmonda. In : La Nova Epoko XI/X, Nr. 7(67), S. 177-178.

Kolbe, Ino (1996) : Zur Geschichte des Deutschen Arbeiter-Esperanto-Bundes in Leipzig (Westsachsen). Teil I und II. Von den Anfängen bis zum Verbot 1933. Teil I : Von den Anfängen bis zum „Völkerspiegel“ (1924) ; Teil II : 1925 bis zum Verbot (1933). Eine kommentierte Dokumentation. Herausgegeben, kommentiert und bearbeitet von Detlev Blanke. Leipzig : Sächsischer Esperanto-Bund.

Lins, Ulrich (1987) : La baraktado de IPE. Ĉapitro el la historio de la laborista Esperanto-movado. En : Serta gratulatoria in honorem Juan Régulo. Vo. II. Esperantismo, La Laguna : Universidad de la Laguna, S. 353-369.

Lins, Ulrich (1988) : Die gefährliche Sprache. Die Verfolgung der Esperantisten unter Hitler und Stalin. Gerlingen : Bleicher.

Matthias, Ulrich (1999) : Esperanto. Das neue Latein der Kirche. Die internationale Sprache im Dienst der Verständigung unter evangelischen und katholischen Christen. Meßkirch : Armin Gmeiner.

Noltenius, Rainer (Hrsg.)(1993) : Den Arbeitern aller Länder eine Sprache ! Illustrierte Geschichte der Arbeiter-Esperanto-Bewegung. Al la laboristoj en ĉiuj landoj unu lingvon ! Ilustrita historio de la Laborista Esperanto-Movado. Informationen 37/93. Katalog zur Ausstellung des Fritz-Hüser-Instituts Dortmund. Dortmund : Fritz-Hüser-Institut für deutsche und ausländische Arbeiter-Literatur (Texte in Deutsch und Esperanto).

Rašić, Nikola (1994) : La rondo familia. Sociologiaj esploroj en Esperantio. Pisa : Edistudio.

Schnell, Roland (1989) : Internationale atheistische Organisation im Esperanto-Bereich gegründet. In : Diesseits, 7(Juni)/1989, S. 32-33.

Simeone, Dominique (2006a) : Pour l'esperanto. In : La Raison. Le Mensuel de la Libre Pensée. Nr. 508 (février), S. 23.

Simeone, Dominique (2006b) : Esperanto, a way to Humanism. In : International Humanist News, Juni 2006, S. 24. (siehe auch : www.iheu.org/node/2272 15.8.06).

Simeone, Dominique (2006c) : Rundfunksendung „Divers aspects de la pensée contemporaine“. In : France-Culture (Radio France), 12.03.2006. (Siehe auch : http://librepenseefrance.ouvaton.org/medias/france_culture/fc_03_2006.htm )

Stocker, Frank (1996) : Wer spricht Esperanto ? Kiu parolas Esperanton ? (Studien zur Sprachplanung /Lingvoplanaj studoj 01, hrsg. v. Martin Haase) : München-Newcastle : Lincom Europa.

Zamenhof, L[udwig] L[azar] (1929) : Originala Verkaro. Hrsg. von Johannes Dietterle. Leipzig : Ferdinand Hirt.

[1] Für wesentliche Hinweise zum Gegenstand dieses Aufsatzes danke ich Ralph Dumain (Washington), der 1987-2002 Vorsitzender der „Ateisma Tutmonda Esperanto-Organizaĵo“ ATEO (Atheistischer Esperanto-Weltverband) und Redakteur der Esperanto-Zeitschrift „Ateismo“ (1987-1992) war, sowie Dominique Simeon (Paris), Vorsitzender der Esperanto-Kommission der „Fédération Nationale de la Libre Pensée“ (Paris). Simeon ist Mitglied der „International Humanist and Ethical Union“ (IUEU) und wirkt dort für Esperanto. Er ist auch Mitarbeiter im „Institut des Recherches et d'Etude de la Libre Pensée“ (I.R.E.L.P.) in Paris.

[2] Zur Gesamtproblematik der Universal- oder Plansprachen vgl. Blanke (1985 ; 2006) sowie die dort reichlich angegebene Fachliteratur.

[3] Neben der sogen.'bürgerlichen' oder politisch neutralen Esperanto-Bewegung enstand bereits vor dem Ersten Weltkrieg eine Arbeiter-Esperanto-Bewegung, die bis Mitte der 1930er Jahre eine große Dynamik aufwies. Vgl. auch Kapitel 3.1 und 3.2.

[4] Vgl. www.esperanto.net , www.esperanto.de .(17.8.2006)

[5] Vgl. www.esperantic.org, www.interlinguistik-gil.de, www.plansprachen.ch .(17.8.2006)

[6] Hillel (um 60 v.u.Z. bis um 10 n.u.Z.), rabbinischer Gelehrter.

[7] Vgl. Zamenhof (1929 : 312-343).

[8] „La plej altan por mi ne kompreneblan Forton, kiu estas la kaŭzo de la kaŭzoj en la mondo materia kaj morala, mi povas nomi per la nomo „Dio“ aŭ per alia nomo, sed mi konscias, ke la esencon de tiu „Forto“ĉiu havas la rajton prezenti al si tiel, kiel diktas al li lia prudento kaj koro aŭ la instruoj de lia eklezio. Neniam mi devas malami aŭ persekuti iun pro tio, ke lia kredo pri Dio estas alia ol mia.“(Zamenhof 1919:342).

[9] „Gebet unter der grünen Flagge“. Grün war bereits zur Zeit des ersten Kongresses die offizielle Farbe der Esperanto-Fahne. Den Text siehe bei Zamenhof (1929:589-590).

[10] Die Angaben zu den folgenden religiösen Esperantisten-Vereinigungen stammen aus dem Jahrbuch des weltweit größten Esperanto-Verbandes (Universala Esperanto-Asocio, UEA), Jarlibro 2006 (Rotterdam : UEA 2006, 286 S.).

[11] Vgl. : Esperanto als internationale Hilfssprache. Bericht des Generalsekretariats des Völkerbvundes, angenommen von der 3. Vollversammlung des Völkerbundes. Leipzig : Ferdinand Hirt & Sohn, 1923.

[12] Zur Geschichte der Arbeiter-Esperanto-Bewegung vgl. Kolbe (1996), Noltenius (1993). Siehe auch die Materialien im Archiv des Fritz-Hüser-Instituts für deutsche und ausländische Arbeiterlitertaur, Dortmund. Siehe ferner Groschopp (1985:75-78).

[13] Aus einem undatierten Flublatt in Esperanto (vermutlich vor 1923), im Archiv des Autors.

[14] Oft auch als ‚Weltbund der Arbeiter-Esperantisten' bezeichnet.

[15] Vgl. Jarlibro 1929+30. Paris-Leipzig-Moskau : Sennacieca Asocio Tutmonda, S. 32-33.

[16] Ebenda, S. 32.

[17] So findet man nur einen sehr kurzen Eintrag über die Freidenker-Sektion im SAT-Jarlibro 1932. Als Sekretär und Redakteur der Seite im „Sennaciulo“ wird Adolf Waldmann aus Bremen genannt. Kurt Hubricht und Kurt Klaps tauchen nicht mehr auf. Es ist zu vermuten, dass sie sich fortan für IPE engagieren wollten (Jarlibro 1932. Paris-Leipzig:SAT, S. 32)

[18] Die seit 1905, mit Unterbrechung durch die Weltkriege, jährlich stattfindenden einwöchigen Esperanto-Weltkongresse (Universalaj Kongresoj de Esperanto) sind die größten Manifestationen in der Plansprache. Sie vereinigen 1000-6000 Teilnehmer aus 60-70 Ländern (Warschau 1987 : 6000 Teilnehmer). Der 91. Weltkongress fand vom 29.7.-5.8.2006 in Florenz statt (2200 Teilnehmer).

[19] Vgl. Liberpensulo 6/1925, S. 29.

[20] Mir ist nicht klar, ob es es sich nur um eine andere Bezeichnug für den „Allunionsverband Sowjetischer Atheisten“ oder um eine andere Organisation handelt.

[21] Vgl. http://homekologio.wikispaces.com/Nekonato (24.8.2006).

[22] Vgl. http://satesperanto.free.fr/frakcioj/liberpensula.html (24.8.2006)

[23] Dumain hat außerdem auf seiner Website zahlreiche Artikel mit atheistischem Inhalt ins Esperanto übersetzt und gespeichert : www.autodidactproject.org/bib/ATEO1.html (24.8.06).

[24] Fédération Internationale de Libre Pensée, Congrès de Rome, XX septembre 1904, Compte Rendu Officiel, Edition Gand 1905.

[25] Fédération Internationale de Libre Pensée, Congrès de Paris, 3 au 7 septembre au palais du Trocadéro, Compte Rendu. Paris 1906.

[26] Vgl. Hubricht 1929, S. 177.

[27] E-Mail-Mitteilung von Dominique Simeone, 8.8.2006.

[28] Vgl. auch den Artikel von Hubricht : „Prof. Th. Hartwig – Prezidanto de la Internacio de Proletaj Liberpensuloj“, in : Liberpensulo 2(1926) Nr.3:15-16.

[29] Vgl. Nr. 8-9/1929, S. 2 der Monatszeitschrift „Der Gottlose“, Berlin, die dem „Verband für Freidenkertum und Feuerbestattung“ und der „Vereinigung oppositioneller Freidenker e.V.“ (Sitz Gotha)“ nahestand.

[30] Ebenda. Außer der genannten Aufschrift findet man z.B. in Nr.8-9, S. 2 den Bericht „Die Freidenkersitzung auf dem Weltkongreß der Proletarischen Esperantisten in Leipzig“ (9. SAT-Kongress 1929 in Leipzig).

[31] Vgl. http://eo.wikipedia.org/wiki/Josef_Burger (17.07.2006).

[32] Vgl. E-Mail von Dominique Simeone (8.8.2006).

[33] Vgl. Simeone, Dominique (2006a).

[34] Vgl. www.iheu.org/node/340 . (17.8.2006).

©2006 Detlev Blanke. Publikigo ĉi-tiea kun permeso de la aŭtoro.

FONTO/SOURCE : Blanke, Detlev. "Esperanto und Atheismus" [Esperanto & Ateismo = Esperanto & Atheism], Humanismus Aktuell (Berlin : Humanistische Akademie e.V.), Nr. 19 (2006), p. 73-82.

Noto por Esperantistoj : Ĉi tiu teksto baziĝas de la originala versio de Detlev Blanke, sen bildoj kaj iom diference de la teksto kiu aperis en la nomita revuo, kun kelkaj formataj diferencoj por ĉi tiu retpaĝo. — RD

Tio, kio ne facile pentreblas

Pentristo pentris bildon por la reĝo de Qi. Iutage demandis lin la reĝo : „Kio estas plej malfacile pentrebla ?“

PS : En simila senco diris Bertolt Breĥt, ke la socialismo estas la facila afero, kiu tiom malfacile fareblas. (cez)

PDF

aĉetebla kaj praktikebla ĉe SAT

aĉetebla kaj praktikebla ĉe SAT

Kara amiko,

Vi eble diros al mi, ke mi malagnoskas kristanismon, ĉar mi naskiĝis en familio, en kiu la religio perdiĝis de jam pluraj generacioj. Multaj homoj estas tiel ateistoj pro la sama kaŭzo, kiel aliaj estas katolikoj aŭ io ajn : pro hazardo aŭ cirkonstancoj, unu­vorte : pro kutimo. Tio ekzemple estis vera por mia avino.

Vi diros, ke se mi naskiĝus en kristana medio, kaj ĉar mi estas iom sentema kaj havas iom metafizikan kapon, mi eble trovus tiom da argumentoj por la kristanismo, kiom mi trovas hodiaŭ kontraŭ. Eble. Sed tio tute ne estas certa.

Ĉar mi ankaŭ estas treege dubema kaj raciema. Kaj male, mi opinias, ke se mi estus kristane edukita, mi estus perdinta la fidon.

Ĉi tie mi provos klarigi al vi kial.

* * *

Mi ne uzos la kutimajn argumentojn de la antiklerikaluloj, ĉar ili plej ofte ne estas tre spritaj. Sed mi provos fosi pli profunden. Unue mi parolos pri :

Identeco - Vero kaj Justo.

Religio, estante la Vorto de Dio, povas esti nur la pura Vero, tuteca kaj nediskutebla.

Sed ekzistas pluraj religioj, kaj eĉ se ili akordiĝas pri iuj punktoj, ili funde malsimilas pri multaj aliaj.

Nu, kiam mi metas ortilon sur lignopecon kaj konstatas, ke la anguloj ne kongruas, nepre unu angulo ne estas orta. Ĉu la ortilo ? Ĉu la lignopeco ? Mi ne scias, eble ambaŭ.

Same, ĉar la religioj ne tute akordiĝas, nepre, ĉiuj krom unu - kaj eble ĉiuj - eraras. Kiel pruvi, ke la kristanismo estas la vera ? Unua dubo. Sed mi supozu, ke la kristanismo estas la vera religio.

Se la religio estas la Vorto de Dio, kiu estas pura saĝo kaj scienco, ĝi devas kongrui kun la science akiritaj homaj konoj, kaj eĉ prilumi kaj pliklarigi ilin.

Nu, je la unua paĝo de la Genezo mi legas, ke Dio la mondon faris en ses tagoj, kaj... ripozis la sepan. Krom tio ke la supozo, ke Dio laciĝas kiel simpla homo, estas iom naiva, tiu mondo-kreo rekte kontraŭas, kion la scienco pacience malkovris de kvar jarcentoj, kun multaj konkretaj pruvoj. Do, troviĝas eraro je la unua paĝo.

Se oni montras al mi geometrian figuron, asertante, ke ĝi estas cirklo, kaj ke mi unuavide vidas angulon, mi estas certa, ke ĝi ne estas cirklo.

Se oni asertas al mi, ke la Biblio entenas la Veron, kaj mi tuj vidas eraron, kiel mi kredu pri la cetero ? Se la dubo enŝoviĝis en la kredon, kie ĝi haltu ? Kaj se mi ekdubas, tuj venas lavango da demandoj.

Se Dio estas senfine justa kaj bona, kial regas malbono kaj maljusto sur la tero ? Origina peko ? Perdita paradizo restarigota en la tempofino ?

Sed kiel kredi pri tiaj nepruveblaj aferoj, se mi jam trovis erarojn en la kontroleblaj ?

Nun mi supozu, ke mi preterpasis tiujn tro logikajn rezonojn, kaj mi iom metafiziku : Dio estas la Justo ; aŭ Li ne estas.

La agoj de la homo estos pagataj per eterno de beato aŭ de damno. Nu, la homo estas estulo limigita laŭ tempo, spaco, forto kaj povo. Kiel liaj agoj nepre limigitaj, tiel en bono, kiel en malbono, estu pagotaj per eterno de io ajn ? - sen eĉ ebleco provi duan fojon. Kiel unu sola homa vivo - nur punkto relative al eterneco - povas gajni aŭ perdi la tuton ? Ĉu tio estas justeco ?

Kaj kio pri tiuj milionoj da homoj, kiuj neniam aŭdis pri kristanismo, ĉar ili vivis tro frue aŭ ekster la influsfero de tiu religio ? Ĉu damnotaj ili estu ? Ĉu tio estas justa ?

Kaj nun eĉ pri tiuj, kiuj konas kristanismon. Hitleron, Stalinon, Musolinion kaj Frankon oni loku en la inferon, konsentite, ĉar ili havas tro da sango sur la manoj. Zamenhofon, D-ron Ŝvejcer kaj kelkajn aliajn sanktulojn en la paradizon, ĉar ili faris multe da bono kaj malmulte da malbono. Certe, sed pri la aliaj ? Pri tiuj milionoj da homoj, kiuj estas formale kristanoj kaj kondutadas nek tre bone, nek tre malbone, zorgante pri la propra stomako kaj pri propraj plezuretoj, ne tro malutilante al siaj homfratoj, sed ankaŭ ne zorgante pri iliaj suferoj ? Ĉu ili estu eterne beataj ? Aŭ eterne damnotaj ? Iliaj vivetaĉoj meritas nek unu nek la alian. Kiel diris iom malice Anatolo France :

« Kaj ankaŭ mia pordistino volas esti senmorta !... »

La purgatorio ? Sed jam ne ĉiuj kristanoj akordiĝas pri ĝia ekzisto. Nur en la skandinava duonpaganismo oni trovas ideon pri « remuldado » de la misvivinta individuo (Peer Gynt).

Kaj nun, se oni rigardas la demandon pli praktike, oni devas konfesi, ke la sinteno de la Eklezio ne ĉiam estis modela. Mi citu nur du ekzemplojn : preskaŭĉie kaj ĉiam, kiam okazis milito inter kristanoj (kaj tio ja ofte okazis !) la pastroj ambaŭflanke benis la batalontojn, dirante « Dio kun ni » ; preskaŭĉie kaj ĉiam kiam okazis socia konflikto inter mastroj kaj subprematoj, Eklezio staris ĉe la flanko de la potenco. Vi diros al mi, ke tio ne estas la vera bildo de la kristanismo, sed nur ĝia karikaturo. Eble, sed konfesu ke estas domaĝe, ke tiuj, kiuj oficiale reprezentas ĝin, pekas kontraŭĝiaj plej elementaj virtoj : amo kaj kompato al malfeliĉuloj.

Sed mi haltu pri tiu temo, ĉar mi diris, ke mi ne volas uzi la armilojn de la antiklerikalismo. Prefere mi parolu pri : Raciisma mondkoncepto kaj historia evoluo.

Jen la Genezo, kiel povus ĝin rakonti raciisto :

Unue estis la materio, aŭ la energio, kio estas du aspektoj de la sama afero. Ĝi konstante evoluas, laŭ eble ciklaj metamorfozoj. Kaj okazis ke peceto de materio, rondiranta ĉirkaŭ unu stelo inter multaj kaj nomata Suno, solidiĝis kaj kristaliĝis, kaj malvarmiĝis ĝis temperaturo, kiu kun aliaj ne ĉiuj konataj cirkonstancoj ebligis la komencon de senforma vivo.

El la materio kreskis la vivo.

Post miliardoj da jaroj tiu vivo iom post iom organiziĝadis en pli kaj pli komplikajn formojn, ĝis ĝi atingis (sur tiu peceto de materio, kiun ni nomas Tero) la Homon. Kaj paralele kreskis la konscio. Unue ĝi estis nur tiu de la vivbezonoj, poste tiu pri la ekstera mondo kaj pri la samspecianoj. Fine la homo atingis konscion pri si mem kaj abstraktipovan inteligenton. Do :

El la vivo kreskis la konscio.

Kaj la religia sento kreskis kun la konscio. Unue ĝi estis nur timo al nekonato kaj bezono klarigi al si la mondon. Por ĉio oni trovis diojn aŭ demonojn. Sed ĉar la homa menso celas al unueco, la ideo pri dioj evoluadis al Unika Dio, estro kaj kreinto de ĉio. En okcidento la judoj unuaj atingis tiun ŝtupon.

El la konscio kreskis Dio-koncepto.

Sed ĉar la homo estas socia besto, necesis vivreguloj, kiuj unue estis nur tabuoj pli malpli diktitaj de la dioj (plej multaj el la grekaj fabeloj staras sur tiu ebeno), nur poste kreskis moralo kaj filozofio eĉ sendepende de la religio.

El la sociemo de la homo kreskis la moralo.

Kaj la judoj ankaŭ unuaj en okcidento havis senton pri dieca moralo kaj pri historia destino de la homo. El tiuj diversaj fortoj kreiĝis ilia religio, kiu formas tuton kaj klarigis samtempe la misteron de la mondo kaj la homan destinon. La grekoj, kun siaj diversaj filozofioj kaj siaj multaj malseriozaj dioj, ne havis tian koheran mondkoncepton.

Kaj la kristanismo estis plilarĝigo de tiu perspektivo al la tuta homaro kaj plialtigo de la morala konscio. Kaj ĝi ankaŭ parte asimilis la grekan filozofion, kiam ĝi penetris en la Roman Imperion.

En oriento la hinda religio kaj poste la budaismo atingis la samajn ŝtupojn kiel la judo-kristanismo, sed multe pli frue.

Tiel do staris forta homogena monumento : Dio - la mondo de Li kreita - la homo, kun sia historia destino - la Reĝoj elektitaj de Dio - la Eklezio, surtera organizo reprezentanta Dion - kaj la moralo por cementi la tuton. Nun, kun la Renesanco kaj la invento de la presarto, oni pli multe legis, tradukis eĉ la Biblion kaj komencis kritiki la Eklezion. La Reformacio estis la unua dubo (jam estis kelkaj antaŭe, sed ili ne multe influis) la unua kritiko, la unua fendeto en la monumento. Ĝi atakis nur ĝian eksteran formon, ne la fundamenton, sed kiam oni komencas diskuti kaj dubi, kie halti ?

La maraj esploroj montris, ke la tero ne estas plata, sed ronda.

Galileo kaj Koperniko pruvis, ke la tero ne estas la centro de la universo, sed nur planedo inter aliaj. Do ekzistas eble aliaj vivuloj… Modestiga leciono por la homo, « bildo de Dio » kaj reĝo de la kreitaro. De tiam kaj nekontraŭstareble la kristana kosmogonio estis sisteme atakata. Oni dubis plu. Ĉi-foje la kono subhakis la tutan monumenton.

Descartes (Kartezio), kvankam li zorge ne atakis Dion, resendis Lin al iu malproksima komenco de kie ĉio fluis sen Li, kaj provis unua en la moderna tempo starigi racian klarigon de la mondo, ĝuste per la metodo de la sistema dubo. Li ne sukcesis, ĉar li ne disponis pri la taŭgaj iloj, sed lia peno estis la komenco de la scienca progreso, kiu paŝon post paŝo retropuŝis la religian mondkoncepton. Oni pli kaj pli dubis kaj pli kaj pli malkovris. Oni dubis pri la dieco de la sociordo, pri tiu de la reĝo, pri tiu de la homo, kaj fine la francaj filozofoj de la 18a jarcento dubis pri la tuta kristanismo kaj eĉ pri Dio mem. La franca Revolucio tion konkretigis mortigante la reĝon, simbolon de la dieca reĝimo.

El la tuta primitiva monumento, kio restis ?

— Iom el la historia perspektivo pri homa destino,

— la moralo, pendanta en la aero.

Kaj el la kristana sento tiel senhavigita de siaj bazoj, kio restis ? Amo, vi diros. Jes, sed simpla, senhelpa amo, ne pli firma ol tiu de ateisto.

Tiel la diokoncepto naskita de la plej primitiva timosento pli kaj pli kreskis, sed samtempe malproksimiĝis de la homo por fine kvazaŭ forvaporiĝi.

Sed ĉu la moralo povas tiel pendi tute sola en la aero ?

Ĉu la filozofioj de la deknaŭa jarcento, diiginte la historian destinon de la homo, kaj forbalainte la moralon, ne estas la patrinoj de tiuj monstraj reĝimoj nuntempaj de la totalitarismo kaj de la koncentreja universo ? Jes, tre verŝajne. Sed la kulpo estas, ke oni diigis la historion kaj tiel forgesis la homon.

Cetere estas senutile plori pro la detruo de la iam tiel forta religia monumento. La iritan vojon oni ne povas retroiri.

Kaj la hodiaŭa demando - angora, mi konfesas -, estas ĉu moralo povas stari nur sur la homa racio ? Pri tio mi parolos poste.

Kontraŭrespondoj al raci-sciencismo :

Tamen al la sciencismanoj vi rebatos - kiel ĉiuj kredantoj

— ke la scienco ne klarigas ĉion. Ĝi ekzemple ne klarigas la originon de la vivo.

— Por la antikvuloj la fulmo estis la voĉo de Jupitero, la vento la blovo de Eolo, la marŝtormo kolero de Neptuno… eble la malkovro pri origino de la vivo ne estas tiel malproksima kiel oni supozas, estas jam solidaj hipotezoj pri tio. Antaŭe la naturo « havis malŝategon kontraŭ vakuo »…ĝis oni malkovris la mikrobojn kaj la ĝermojn.

— Eĉ se la Vivo estas hazardo - aŭ probableco - de la materio, tio ne klarigas kiel el unuĉeluloj ĝi kreskis ĝis konscia estulo, kiel la homo.

Tiu evoluo ĝis la homo estas nu… homa vidpunkto. Eble se heliko estus penskapabla, ĝi kredus, ke la universo estis kreita por ĝi. Se oni rigardas la evoluon de la alia ekstremaĵo, tio estas de la komenco, oni konstatas plej diversajn vojojn, laŭ« veprecaj » zigzagaj linioj, regataj de eksteraj vivkondiĉoj, de interna adaptiĝo al ili, kaj kiuj post multegaj senelirejoj, ŝajne preskaŭ pro hazardo atingis la homon. Kaj eble sur alia planedo (ekz. sur Marso), kie la kondiĉoj estas tute malsamaj, la vivo sekvis tute aliajn vojojn kaj eble atingis konscion tute alimaniere, kaj eble pli superan, aŭ nur malpli altan ŝtupon. Kiu scias ?

— Kaj la mirakloj ? kaj la profetaĵoj ? ĉu vi neas ilin ?

— Plejofte la mirakloj estas ĉarlatanaĵoj. Plejofte la profetaĵoj estas tiel nebule esprimitaj, ke oni nur post la fakto povas pruvi, ke ili ja pravis. Aŭ ili realiĝas, ĉar la homoj volas, ke ili realiĝu (reiro de la judoj al Palestinio). Kiam oni volas precizigi profetaĵon antaŭ la fakto, oni plejofte eraras. Tiel la kristanoj vivis en la unuaj jarcentoj en la daŭra atendo de mondofino kaj de Kristreveno. Denove ili kredis tion antaŭ la jaro Mil, denove ĉirkaŭ la Renesanco kaj denove nun pro la atomangoro...

Tamen ekzistas veraj mirakloj, veraj profetaĵoj. Kion respondi ?

Pri la mirakloj : ke la homa naturo estas multe pli vasta ol oni ĝenerale konjektas kaj ke la psikaj fortoj (individuaj aŭ kolektivaj) havas ankoraŭ malbone konatajn povojn. Pri la profetaĵoj : ke ili eble pruvas metafizikon aŭ superan matematikan veron, kiu superas ordinaran homan inteligenton, kaj kiu eble estas la sama afero kiel tiu metafiziko.

Sed, ĉiel, ili ne pravigas la kristanismon, ĉar ĉie kaj ĉiam okazis mirakloj. La negraj sorĉistoj havas supernaturajn fortojn kaj hindaj joganoj estas fakuloj pri tiaj aferoj. Ankaŭ Jupitero kaj aliaj forgesitaj dioj faris miraklojn. Preskaŭ en la sama tempo kiel Jesuo Kristo vivis ankaŭ en la orienta Mediteraneo iu Apolonio de Sicilio, kiu faris tiom da mirakloj kiom Jesuo kaj eĉ... forvaporiĝis de iu templo, kie li preĝis...

Vero estas, ke Eklezio, en sia defendbatalo kontraŭscienca, kiun ĝi devas elteni de kvar jarcentoj, ne plu povante blindigi la homon, antaŭ la malkovroj de la racio, kiel ĝi unue faris, kaj de kiam ĝi rezignis pri vana akordigado de scienco kun la Revelacio, nun rifuĝas en la nigrajn angulojn kiujn la scienco ne jam povis esplori, kaj tie firme kroĉiĝas.

Sed ĉu la kosmogonio, kiun instruas al ni la scienco, se eĉĝi ankoraŭ havas multajn truojn, se eĉ restos ĉiam nesolvitaj problemoj, ĉu tiu mondo ne estas milfoje pli mirinde bela ol la naivaj fabeloj de la religiaj kosmogonioj ?

Tiuj kelkaj, tre malmultaj partikloj, kiuj senfine kombinitaj laŭ leĝoj konataj kaj laŭ aliaj pli similaj al hazardo, formas ĉiujn materiojn, ĉiujn vivulojn, la tutan astronomion, la tutan universon unuecan, samkiel dudek kaj kelkaj literoj diverse kombinitaj formas vortojn, frazojn, tutan lingvon, eĉĉiujn lingvojn, kiuj fine respegulas la homan penson unuecan... ĉu ne estas mirakle bela tuto ?

Ĉu tiu kontinua unueco de la plej elementa partiklo al la tuta kosmo ne estas la plej mirinda el ĉiuj fabeloj ? Kaj kiun ĉiu nova malkovro pli hele prilumas.

Evoluo de la individuo :

Kiam mi rapide skizas la evoluon de la konscio, de la unua ĉelo ĝis la moderna intelektulo, kaj ĝis la plej abstraktaj diokonceptoj, mi ne asertas, ke tiel evoluis la tuta homaro. Verdire la homo tre malmulte evoluis de pluraj jarmiloj, kiuj estas, en la tuta evolu-procezo, nur ero da tempo. Verŝajne tre frue ekzistis supere homec-konsciaj homoj - tiu estis Jesuo (eĉ se oni ne kredas pri dieco en li), Budho kaj tamen kelkaj aliaj. Tre frue ankaŭ ekzistis potenc-aviduloj, kiuj celis regi super siaj homfratoj (vi, kristano, nomus ilin la bonaj kaj malbonaj paŝtistoj).

Sed inter tiuj du ekstremoj la homamasoj restis superstiĉemaj, politeistaj, idoladoremaj, paganaj, eĉ se ili estas laŭdire kristanoj aŭ liberpensuloj. Ili daŭre bezonis sanktulojn aŭ grandajn ĉefojn aŭ kinostelojn por adori.

Religio longe restis timo al nekonato, ĝis ĝi poste fariĝis « timo al infero » multe pli ol amo al Dio, kiu multe superis la mezan kompren- kaj sent-kapablon.

Volter, laŭdire liberpensulo aŭ« teisto », opiniis, ke se ne ekzistus timo al la infero, liaj lakeoj lin mortigus por lin priŝteli ! Bela moralo fakte.

Kaj daŭre la primitiva besto, kies moralo, ĉiam malcerta, estas pli ofte kutimo de la civilizo ol klara responsa sento, restis en la fundo de la homa naturo kaj foje senbremse elŝprucas el li. Ni povis vidi tion en la lasta milito.

Mi jam rimarkis, ke la homoj estas kredemaj plej ofte pro du kaŭzoj :

1) pro maldiligento : estas pli facile senkritike kredi, ol ĉiam dubi kaj ĉion repridemandi.

2) pro sekur-bezono : (iom la veto de Paskal) estas preferinde kredi pri transa vivo kaj sin sekurigi pri ĝi, eĉ se estas nenio, ol ne kredi pri tiu vivo kaj havi « akcidenton » ne estante asekurita.

Kaj ili tiel plenumas la eksterajn formalaĵojn de la religio, same kiel mi pagas kotizon al mia asekur-kompanio pro mia motorciklo, en kazo de akcidento...

Kiel diris Jesuo : « vi estas nur blankŝmiritaj tomboj ». En tio vi tute pravas, la kristanoj estas tre malmultaj.

La sola videbla evoluo de la individuo estas, ke lia konscio pri la mondo kaj la homaro, pri la homa solidareco estas verŝajne pli granda nun ol antaŭ du mil jaroj kaj eĉ antaŭ du cent jaroj. Sed tion ni ŝuldas ne al ia ajn religio, moralo aŭ filozofio, sed al la tekniko, kiu kvazaiŭŝrumpigis la teron faciligante la komunikadojn.

Moralo, amo kaj socio.

Nun estas alia grava punkto konsiderenda : ke la homo ne estas pura spirito eĉ en korpo, sed socia individuo, kiu sentas la influojn ne nur de la eksteraj fizikaj kondiĉoj, sed ankaŭ kaj ĉefe de la socio, en kiu li vivas. Ŝajnas ke la religioj rigardis la homon nur kiel abstraktaĵon, ke ili volis dikti al li konduton, sed neniam zorgis pri lia medio. Kristo estas Amo, vi diras. Konsentite. Sed kiun karakteron oni devas havi por apliki la principon de amo, de bono kontraŭ malbono, de amo al siaj homfratoj kiel al si mem kaj eĉ pli de sindono al malfeliĉuloj k.t.p. se oni tuj konstatas, ke se oni tiel kondutas oni estas ridindigita, ekspluatata de ĉiuj, sukcesas en nenio (krom esceptoj) kaj mortas mizere, dum la aliaj, kiuj havas longajn dentojn kaj fortajn ungojn, aŭ pli simple ignoras alies malfeliĉon, verŝajne eltranĉos al si bonan porcion de la komuna kuko ... kaj estos eĉ respektataj. Espero de konsolo en la transa vivo ? Kiu, ankoraŭ serioze kredas pri tio ? Kaj kial oni ĉiam devas esperi rekompencon, repagon por sia konduto ?

Ŝanĝi la homon en la nunaj cirkonstancoj estas neeble. Li estas kiel li estas, ne tre malica, sed ofte stulta, vanta kaj ĉefe tre egoista, kaj tia li estis antaŭ du mil jaroj kaj multe pli.

Sed ŝanĝi la socian medion estus multe pli facile, ĉar la tuta sociordo baziĝas sur kelkaj konvencioj kaj principoj, kiuj ofte ŝanĝiĝis tra la tempo kaj varias laŭ la lokoj, kaj pri kiuj la homoj tiel kutimas, ke ili opinias ilin fundamentaj veraĵoj kaj naturaj aferoj. Pri tiu funda influo de la medio sur la homan konduton mi citu nur ekzemplon.

Kvankam la nunaj punleĝoj estas multe malpli severaj ol tiuj de la mezepoko, estas (proporcie) malpli da ŝtelistoj kaj murdistoj nun ol tiam. Tiam oni pendumis homon pro nura ŝtelo kaj murdiston oni terure ĝismorte turmentis, kaj la turmentado estis la normala kaj oficiala esplorrimedo de la juĝaparato. Nun oni ofte eĉ murdiston ne mortpunas, la mortpuno estas forte atakata, kaj la turmentado (almenaŭ oficiale kaj en la demokrataj landoj) estas nepre malpermesita.

Ĉu do la homo pliboniĝis ? Certe ne.

Ĉu la polico estas pli efika ? Eble iom. Sed kiam ĉiuj pli malpli ŝtelis kaj murdis dum la milito, la polico estis senpova.

Simple la homoj vivas pli facile. Ili ne plu riskas morti pro malsato, ĉar la pasinta rikolto estis malbona ; ili povas atingi ion per propra laboro. Nia sociordo estas iom pli justa ol tiu de la mezepoko, kaj la tekniko kreas pli da riĉaĵoj ol la manlaboro de la mezepoko.

Se malaperus la maljusto (ne la natura, kontraŭ kio la homo povas malmulte, sed la homa, la socia), certe ankaŭ granda parto de la homa malico malaperus. Kaj ekflorus amo. Kristo estas Amo. Jes, sed amo estas rara floro. Kiam ĝardenisto volas kulturi novan raran floron, li unue preparas por ĝi taŭgan terenon kaj ne semas ĝin inter ŝtonojn aŭ en marĉon. Tion faras la diversaj moraloj, kiuj volas krei novan puran justan homon, ne zorgante pri la medio, en kiu li devas kreski kaj vivi.

La veraj kristanoj estas tre malmultaj. Certe. Sed tio pruvas ke la kristanismo tute ne ŝanĝis la homon, nek la homaron, do, ke ĝi fiaskis, kiel fiaskis ĉiuj moraloj, kiuj konsideris la homon kiel prilaborotan materion, kaj ne la medion.

Ja la homo kiel ĉiu besto emas vivi plu, kaj en nia scio la ĉefa virto por vivi plu, ne estas amo, sed forto, luktemo, komandemo, aplombo, ruzo, mensogemo, blufemo, elturniĝemo, kaj aliaj etecaj malvirtoj, kiuj neniel rilatas al amo. Amo en tiuj kondiĉoj estas kompatinda floreto meze de sabloŝtormo. Vi unue humanigu la dezerton, kaj nur tiam meze de verdfreŝa herbejo kreskos la floro Amo. Antaŭ ol amo, pli urĝas harmonio, kiu estas forigo de maljusto kaj ekonomia organizo.

Ĉar tiel la kristanismo, predikante amon kaj neperfortecon, fakte predikis rezignacion al subprematoj kaj dum jarcentoj ludis la rolon de cemento, kiu solidigis la sociordon kaj subtenis ties maljuston. Ankaŭ tiel ĝi efikas en Hispanio nun.

Dubo, kredo kaj moralo :

« Timo estas komenco de saĝo » diras malnova moralo. Prefere mi diru : « Dubo estas la komenco de saĝo ». Ĝi estas la fonto de ĉiu scio kaj de homa libereco kaj digno. Descartes aplikis ĝin al scienco kaj tiel masonis la fundamenton de la moderna scienco. Kial ne apliki ĝin plu por trovi la fundon de la homa naturo kaj kompreni la harmonion de la kosmo kaj de la homo elmerĝanta el ĝi ? Demandado kaj al ĉiu respondo la kontrolo de la dubo, jen la du piedoj, per kiuj vere progresas la homo. Dume la kredo kulpas ĉiujn fanatikismojn kaj konsekvence la monstrajn reĝimojn de nia epoko.

La homa konscio estas unue demandado. Sed la scio, frukto de praktika sperto, estas la dubo.

La infano, kiam ĝi eliris el la « manĝu-dormu-feku bone », tuj post kiam ĝi diris « ne » por pruvi sian propran ekziston, diras « kial » antaŭĉiuj aĵoj kaj uloj de sia mondeto. Kaj per tio ĝi montras sin homido. Tio estas la unua ŝtupo. Ankaŭ la primitivuloj antaŭĉiuj misteroj de la naturo diris « kial » kaj trovis respondojn, ĉar ili nepre bezonis klarigojn. Nur nun la scienco trovas la raciajn respondojn al tiuj demandoj, ĉar intertempe oni lernis, kaj oni lernis, ĉar oni malpli kredis.

Ja la konstanta dubo ne estas komforta pozicio. Foje, kiam mi estis pli juna, mi enviis pastrojn, tial ke ili kredas pri io kaj povas apogi sian penson kaj rezonon sur io firma, dum la dubo estas konstanta streĉo kaj starado en la relativo.

Ĉefe la juneco bezonas absoluton. Sed tiu sopiro al absoluto estas tre danĝera, ĉar ĝi povas fariĝi blinda entuziasmo - kiun cetere senhonte ekspluatas ĉiuj totalitarismoj - kaj konduki al fanatikismo (la Hitler-junularo).

Per la dubo oni povas atingi altan moralon, ĉar ĝi kondukas al profunda konscio pri aparteno al kosmo, al solidaro kun ĉio, kio vivas, kaj ĉefe kun la homfratoj. Kaj tiu moralo, anstataŭ esti blinda obeo al nekomprenebla Kreinto, aŭ pli malpli timo al eterna puno, iĝas klara konscia partopreno en kosma harmonio.

Kaj tiam per la okuloj de racia dubo, la klarigo « Dio » estas solvo de maldiligento, kiu maldevigas la menson al plua serĉo.

Kaj tiam, eĉ se la religia monumento, sur kiu staris la moralo, estis tute detruita de la scio, la moralo ne plu pendas en la aero, ĝi staras sur la scio mem kaj kompletigas ĝian harmonion.

Kristo estas Amo ? Sed ĝuste homec-konscia ateisto bezonas amon ankoraŭ pli ol dikredanto, ĉar li ne havas la esperon de konsolo en transa vivo kaj transa amo ; li povas ami kaj esti amata - kio estas nur du aspektoj de la sama varma sento - nur en ĉi tiu vivo...

Pri « racia » metafiziko :

Sed eble vi opinios, ke tia mondkoncepto estas terure seka, sencela, ke vi nepre bezonas transcendajn konceptojn, iun « absoluton », ĉar vi estas juna, kaj metafizikon por klarigi kaj kovri la konatan fizikon.

Konsentite. Sed almenaŭ tiu metafiziko, por esti verŝajna, ne devas oponiĝi al la konata scienco. Ĝi devas harmonii kun ĝi kaj eĉĝin pliklarigi. Tiam vi eble trovos kontentigan solvon kaj respondon en la hinda « jogo ». Ĉar : Ĝi tute akceptas la racian sciencon.

Ĝi klarigas la kosmogonion laŭ verŝajna maniero, kaj eĉ havas verŝajnajn ciferojn pri historia evoluo.

Ĝi klarigas la homan destinon kaj eĉ pli mirinde la suferon kaj maljuston entenatajn en la mondo.

Ĝi ne kreas netrapaseblan limon inter homo kaj animalo.

Ĝi havas verŝajnan koncepton pri transa vivo.

Ĝi eĉ estas tute tolerema al la aliaj religiaj konceptoj.

Rapidskize jen pri kio temas : la kosmo naskiĝis el primitiva punkto, ŝvelis, grandiĝas ĝis certa punkto kaj reŝrumpas kaj refalas sur sin mem, laŭ Grandaj Jaroj (eble dek miliardoj da jaroj), kaj laŭ la « spiro » de Unika Forto. Jen Universo-formo, kiu renkontas la relativecon de Ejnŝtejn. Kaj koncepto pri eterneco, kiel sinsekvo de cikloj, kiu kontentigas okcidentan raciismon.

La vivo estas portanto de la konscio. La konscio kreskas ĝis la homo. Kaj homa konscio kreskas ĝis Perfekta Saĝo, kiu liberigas ĝin el la vivo. Ĉar la vivo, neeviteble (kaj tion ĉiu povas mem konstati) estas sufero aŭ suferigo. Per tiu liberiĝo la Perfekta Saĝulo atingas la Grandan unikan Konscion, en kiu li perdiĝas aŭ fandiĝas. Ĝi iĝas kvazaŭ mem la perfekta konscio, en kiu ne plu estas kontraŭecoj.

Sed la konscio (animo) atingas tiun lastan ŝtupon nur post longa migrado tra la diversaj stadioj de la vivo. Kaj la homo (kaj tie oni retrovas la metafizikan liberecon de la kristanismo, kaj la biologian fakton, ke la homo ne estas tiel antaŭdeterminita kiel besto), la homo do sukcesas atingi pluan ŝtupon de saĝo nur dank' al konscia, vola pliperfektiĝo. Ni fakte havas animon nur en tiu grado kiel ni akiras ĝin vole.

Kaj tio en perfekta harmonio kun la fizika saĝo. Kaj eĉ la sufero ŝajne plej maljusta estas la konsekvenco de malbona konduto en antaŭa vivo (jen « verŝajna » kaj konkreta infero).

Do en tiu metafiziko vi trovas : - Homogenecon de la materio kaj de la konscio. Koheran sistemon, en kiu la homo havas sian ĝustan lokon inter la aliaj vivantoj - kaj eĉ tiuj de aliaj mondoj, kial ne ? Vojon al absoluta supera Konscio. Ĝi eĉ estas espero-plena doktrino, ĉar oni vidas en ĝi, ke oni fatale, aŭtomate, preskaŭ mekanike atingos la superan ŝtupon, kaj ke « se mi ne bone sukcesis hodiaŭ, eble morgaŭ mi faros pli bone ». Se mi bone kondutis - tio estas home - mi estas certa, ke mi progresos (tiam ne plu estas la angora atendo de la graco). Se mi iĝis malbona, mi ne nepre retroiros unu ŝtupon, ĉar mi ankoraŭ povas fari ion bonan por reatingi mian ŝtupon.

Kaj ĝi eĉ agnoskas, ke en tiu ascendo al supera spiritualeco povas esti pluraj vojoj. Ke ankaŭ fido en Kristo estas unu el tiuj vojoj. Ĝi do estas eĉ tolerema, kio estas tre malofta en religia koncepto.

Kompreneble, por agnoski la tuton, oni devas unue agnoski la animtransmigradon (metempsikozo), kio ne estas racia koncepto. Sed ni tiel estas en metafiziko kaj ne en racia regno. Kaj tiu koncepto ne estas pli malracia ol tiuj de la kristanismo, ĝi almenaŭ estas pli justa kaj rilata al racia fiziko, eĉ pli verŝajna, ĉar ĝi memorigas pri la biologiaj cikloj : la vivanto venas el la materio, reiras en ĝin post sia morto kaj povos denove (ĥemie) reiri en alian vivanton. Krom ke metafiziko estas kiel ĉiu metafiziko nekontrolebla, ĝi malpli ĝenas la logikon de okcidentano ol la kristanismo, kiu ĉiupaŝe ŝokas ĝin kaj senĉese kolizias kun la racia scienco.

La tuto lamas nur en tio, ke ĝi, kiel la aliaj moraloj, rigardas nur la homon kaj ne zorgas pri la medio, tio estas la socio. Rimarku, ke mi ne volas diri, ke praktike la hinduismo estas supera al la kristanismo. Ĝi ne pli bone sukcesis plibonigi la homon aŭ la homaron. Tute male, ĝi fiksiĝis en hermetika ne evoluigebla kast-sistemo, kiu faros la sociordon de Hindio ankoraŭ pli maljusta ol la niaj. Eble estas pli multe da saĝuloj en Hindio ol aliloke, sed certe estas pli granda maljusto. Tie mi parolas nur teorie pri la doktrinoj kaj konceptoj.

Mi ne diras, ke tiu koncepto estas la Vero, nek eĉ, ke ĝi ne estas « mia » Vero, sed nur ke se oni nepre bezonas metafizikan klarigon de la mondo kaj transcendon, tiu koncepto estas pli verŝajna ol la kristana.

Konkludo :

Vi eble trovos min iom mallojala, ke mi superŝutas vin per amaso da argumentoj, dum vi, ne bone regante la lingvon, malfacile povos respondi.

Tio almenaŭ havos plurajn utilojn : tio devigos vin iom cerbumi, ne nur pri via religia koncepto, sed ankaŭ pli simple pri E-o. Tio pruvos al vi, ke nia lingvo ne estas - kiel oni tro ofte diras - nur « helplingvo », sed lingvo, en kiu oni povas pritrakti seriozajn kaj eĉ malfacilajn temojn.

Cetere, kion vi povos respondi, mi verŝajne jam aŭdis, kaj ĝis nun mi neniam aŭdis ion por mia dubo konvinkan.

Sed tamen provu respondi al mi. Tio estos al vi bona mensa ekzercado kaj devigos vin prilabori la lingvon.

Kaj tiel laborante en la lingvo de homa frateco, vi ankaŭ, eĉ se tre konscie, laboros por la homana idealismo - aŭ pasio - de via Kristo.

G. LAGRANGE

el Sennacieca Revuo, 1961

« La kristana kredo estas ne nur klarigo de la kosmo, sed afero de intima konvinko. » Se tiel mi rezonus, se mi parolus pri « intima konvinko », mi simple flankenlasus la religian demandon, ĉar malhavanta ĉian intereson ; aŭ eble mi studus ĝin «ĉar nenio homa estas al mi fremda » kiel kuriozan homaĵon, samkiel fremdan arton, aŭ strangan mezafrikan kutimon.

Nur tial ke ankoraŭ hodiaŭ tiom da homoj, eĉ tre kleraj, bezonas spiritualecon kaj diras sin kristanoj, mi demandas min kial kaj kiel.

Mi jam rimarkis en antaŭa artikolo, ke, ĝis la moderna raciismo iom post iom malkovris la kosmon, la kristana mondkoncepto estis akceptebla, kiel provizora klarigo, sed ke ĝi devas retroiri antaŭ la scienco. Nun sur kio la kristanismo ankoraŭ baziĝas ?

Mi tuj flankenlasu la dogmojn pri mondkreado en ses tagoj kaj aliajn « revelaciojn », kiuj tute ne povas sin teni kontraŭ scienca kritiko, kaj konsideru nur la pli modernajn kredobazojn de la spiritualistoj.

La evoluismo, kiu en si mem rekte kontraŭas la dogmojn de la kristanismo, ne plu estas neata de iu ajn klerulo, sed nur interpretata laŭ spiritualisma koncepto.

Tiel antaŭ kvindek jaroj Bergson (1859-1941) kiu siatempe famiĝis provante sintezon de sciencismo kaj spiritualismo, parolis pri « vivforto » (élan vital) kiu ĉion penetras kaj puŝas antaŭen ĝis la homo, kiu estus la viveco liberiĝinta el la materio.

Pli proksime al ni la fama biologo kaj jezuito Teilhard de Chardin (1881-1955) provis la saman sintezon baziĝante sur tre profunda scienca kulturo. Sed li tiel tordis kaj aliformigis sian kristanismon por ĝin adapti al moderna scienca koncepto, ke oni povas demandi sin, kial li ankoraŭ nomiĝas kristano.

Sed ĉe unu kiel ĉe la alia oni trovas ian metafizikan koncepton pri interna puŝo en la materio ; kiu nepre kondukas al pliperfektiĝo, kaj nome al la homo.

Opinii, ke la tuta vivo strebas al homeco kaj spiritualeco, estas nescienca sinteno, kiu neglektas multajn biologiajn faktojn.

Eĉ se oni asertas ke la primatoj « strebas » al homeco - kio estas jam tre diskutinda - oni devas ankaŭ agnoski, ke ĉiuj aliaj mamuloj sekvis tute aliajn vojojn, kiuj neniel kondukas al la homo. Kaj ke ekster la mamularo la aliaj vertebruloj sekvis ankoraŭ aliajn vojojn. Kaj ke la insektoj, la araneidoj, la moluskoj, ktp. ankoraŭ aliajn proprajn vojojn tiel diversajn kaj komplikajn, kiel tiuj de la vertebruloj. Por ne paroli pri la vegetaĵoj, kiuj ekde la vivkomenco iris siajn proprajn vojojn.

Sed rigardu la faktojn de pli proksime.

Evoluo kaj perfektiĝo

Ĉu la evoluo okazas ĉiam kaj nepre direkte al pliperfektiĝo ?

Ĉu la nunaj mamuloj estas pli perfektaj ol la pramamuleto, kiu naskis ne nur la homon, sed ankaŭ la balenon kaj la vesperton, do estis mirinde evolukapabla ?

Ĉu la baleno estas pli perfekta ol tiu pramamuleto (kies nur dentojn oni konas) ? Ĝi estas treege bone adaptita al naĝado kaj akva vivo, sed ĝi neniam plu povas marŝi. Ĝi estas kaptita en sia fiŝeco, sed estas nur fuŝfiŝo, ĉar ĝi ne kapablas vivi sub la akvo.

Kaj la vesperto ? Ĝi ja scias flugi - kvankam malpli bone ol vera birdo - sed ĝi ne plu povas preni per la antaŭaj membroj.

Kaj la ĉevalo ? Ĝi ja bone kuras, sed ankaŭĝi ne plu povas preni. Ĝia belega kurkapablo estas kaptita en hufoj.

Sed ankaŭ la demando estas : kio estas perfekteco kaj perfektiĝo ? Se « perfekteco » oni nomas la adaptiĝon al iu medio, jes, vesperto, baleno kaj ĉevalo estas - ĉiu laŭ sia « fako » - perfektaj aŭ preskaŭ. Sed tiam la homo, adaptita al nenio, krom eble iom al marŝado, estas la malplej perfekta.

Se nun oni nomas « pliperfektiĝo » iradon al spiritualeco, al konscio, aŭ almenaŭ al relativa biologia libereco, nu, tiam la homo estas la plej perfekta. Sed tiam, kio pri la aliaj estuloj ?

La sola vojo de l'perfektiĝo kaj progreso devus esti de la unuĉelulo al la homo. Sed tiukaze, kial ĉiuj aliaj vojoj ? Kial tiom da zigzagoj ? Ĉu la baleno, la vesperto, kaj antaŭe la diversaj prasaŭroj estis necesaj por alveni ĝis la homo ? Ĉu nur senelirejoj ? Ĉu vanaj provoj ? Kie plano en la tuto ?

Se oni rigardas pli objektive, malpli celisme, oni konstatos, ke la evoluo ne nepre agas antaŭen, sed ien ajn, kaj ke nur la formoj, kiuj estis iel progresantaj, aŭ havis tian ŝanĝiĝon, ke ĝi ne malhelpis pluan vivon, povas postvivi. Kelkajn ekzemplojn :

Sur alia ŝtupo de la vivo, la moluskoj. Komparu helikon kaj mitulon. Heliko ja ne estas granda intelektulo, sed ĝi almenaŭ kapablas moviĝi kaj vidi, dum mitulo, alkroĉiĝas, vivas kaj mortas ĉe la sama roko preskaŭ kiel vegetaĵo, kaj ĝi eĉ ne vidas. Nu ! La paleontologio pruvas, ke la heliko antaŭas la mitulon en la kronologio. Kie « pliperfektiĝo » ? Alia ekzemplo pli proksima al ni : La homo perdis siajn harojn, krom en kelkaj lokoj, kaj tio ankaŭ dependas de la rasoj. Ĉu tio estas progreso ? Li nun devas ŝteli alies felon por ŝirmi sian kompatindan nudan haŭton kontraŭ malvarmo. Nur unu raso - laŭ mia scio en Sudpatagonio - sukcesis adapti sin sen vestoj al frosto, sed ĝi ne atingis tre altan kulturnivelon. Kaj ĉu estis necese konservi harojn sub la brakoj kaj en kelkaj aliaj lokoj ? Mi konis viron absolute senharan. Ĉu li estis pli progresinta ol aliaj ? Ĉu la virinoj estas pli evoluintaj, pli « spiritaj », ĉar ili ne havas barbon ? La homo estas verŝajne perdonta sian lastan dikan denton. Ĉu tio estas progreso ? Mi forte dubas pri tio, sed almenaŭ en la nuna transira periodo, kiam ĝi ankoraŭ ekzistas, sed tre degenerinta, ĝi estas tedaĵo por plej multaj homoj.

Alia preciza ekzemplo : Ekzistas en Nordafriko speco de ŝafoj nomataj « grasvostaj », kiuj havas rezervon de graso en la vosto por rezisti al longaj trosekaj periodoj, kiel la kamelo sur la dorso. Bonega adaptiĝo, « laŭcela ». Jes, sed tiu vosto estas tiel peza kaj larĝa, ke la ŝafino ne povas esti fekundigata sen la interveno kaj helpo de la ŝafisto. Tiel ke tiu adaptiĝo estus, en la naturo, absurda kaj tutsimple malebla.

Iun tagon mi renkontis strangan mutacianton : Anstataŭ havi kvar fingrojn kaj unu polekson, kiel dirus anglo, li havis kvin paralelajn fingrojn, nenian dikfingron sed du montrofingrojn. Ĉu tio estas evoluo al perfektiĝo ? Li ŝajnis iom ĝenata per tiu kripleco. Kaj la homoj kun sesa fingro aŭ kun kungluitaj fingroj estas ne tre maloftaj. Kaj laŭ Johano Rostand ni estas « plenaj » je tiaj mismutacioj, pli-malpli videblaj, kiuj, feliĉe, plej ofte ne fiksiĝas. Kaj certe tiu mismutacio (perdo de la primata prenkapablo) iam okazis ĉe la homa piedo. Sed tio ne estis katastrofa, ĉar jam en tiu tempo la homo ne plu vivis sur la arboj, sed marŝis. Por simio, kiu vivadas en la arbaro, ĝi estus kaŭzo de elimino.

En tiuj du specialaj kazoj (la ŝafino kaj la fingroj) estus pli racie konstati, ke ekzistas « emo »ĉe la remaĉuloj stoki grason ĉe la spino (kolo ĉe la zebuo, dorso ĉe kameloj, vosto ĉe tiu ŝafo) kaj mutaciemo (t.e. genetika malstabileco) ĉe la homaj fingroj.

Pli ĝenerale estas konate en biologio, ke evoluadoj okazadas laŭ iu difinita vojo dum jarmilionoj, kvazaŭ al celo. Tion oni nomas ortotelio. Tiel kreiĝas certaj karakterizaj tipoj. Sed ankaŭ ke la sama evoluo foje daŭras trans sia « celo », kaj tiel kreas monstrojn, kiuj pli malpli frue malaperos, ĉar malekvilibritaj. Tiel okazis kun la saŭroj de la ĵurasa tempo, kiuj evoluis ĝis absurda giganteco kaj preskaŭ subite malaperis, verŝajne pro klimat-ŝanĝiĝo, al kiu ili ne povis adaptiĝi.

La plej konata ekzemplo estas tiu de la giganta cervo (megacervo), el la diluva periodo [°] kies kornoj tiel kreskadis, ke la besto elĉerpiĝis sub tiu ŝargo kaj ankaŭ malaperis.

Hodiaŭ ekzistas ankoraŭ multaj specioj, kiujn absurda evoluo kondukis al limo de vivkapablo. Kaj certe ekzistas - kaj malaperis - multaj specioj, kiuj tiel misevoluis, ke ili falis sub la vivkapablan nivelon kaj estis eliminitaj per la eksteraj cirkonstancoj.

Mi tamen ne volas aserti, ke la evoluo estas absolute blinda. Verŝajne (tie mi proponas propran hipotezon) okazas du alternaj procezoj : La mutacio, ien ajn kaj blinda, kaj iu pli malrapida restrukturiĝo de la tuta vivanto, kiu provas reatingi novan ekvilibron. La Lamarkaj [1] teorioj pri la heredeco de akiritaj trajtoj neniam trovis pruvon, sed ŝajnas probable, ke la jarcenta ripetiĝo de certaj okupoj tamen influis la karakteron, ekz. de iuj homgrupoj, por krei certajn ecojn kaj tendencojn (akutaj sensoj ĉe ĉasistaj popoloj - manlerteco ĉe metiistaj familioj - intelekteco ĉe meditemaj popoloj ktp.) kaj eble ankaŭ detalajn adaptiĝojn post gravaj mutacioj ; kondukante tiel ekz. al preskaŭ perfekta fiŝiĝo ĉe baleno, dum fokoj kaj pingvenoj sekvas, pli poste, similajn vojojn.

La evoluado fakte estas longa, longega filmo - eĉ filmoj paralelaj. De unu bildo al la sekvanta estas preskaŭ neniu diferenco, kaj por ni bedaŭrinde restas nur kelkaj bildoj, kiuj hazarde trapasis la diversajn geologiajn katastrofojn. Kaj ĉar postrestas nur la plej vivkapablaj specioj - evidente - ni supraĵe havas la impreson pri nur progreso. Kaj ĉar regule mankas la transiraj ĉeneroj - ankaŭ evidente - ni havas impreson pri misteraj kreadoj (ekz. ke la homo sapiens aperis subite).

Sed la specioj evoluas kontinue mutaciete, kaj ien ajn. Plej ofte mutacio perdiĝas, foje ĝi fiksiĝas (pasintjarcente en alpa vilaĝo preskaŭĉiuj loĝantoj tiel havis ses fingrojn), sed antaŭen aŭ malantaŭen. Kaj nur tra terure implikita zigzago finfine naskiĝis primato, tro frue, kun nefinita kranio ; kun ne antaŭdeterminita naturo kaj kiu, pro socia vivo, kaj dank'al iom pli komplika cerbo, sukcesis iom post iom kreskigi abstraktan inteligenton super la praktika inteligento de la aliaj primatoj. Sed la homo - tiu filo de Dio - kiam ĝi ne kreskas inter homoj, iĝas kompatinda primato, kiu neniam plu atingos la abstraktan homan inteligenton…

Evoluismo kaj Metafiziko

Se ni nun lasas la firman terenon de la biologio por iri tiun malpli certan de metafizikaj konsideroj, ni tuj vidos, ke, se oni akceptas la evoluismon, oni nepre devas rifuzi la dogmojn de la kristanismo.

Unue nur detala rimarko : Se la tuta vivantaro estas farita laŭ plano, oni nepre devas agnoski, ke la « leĝo de la plejforta » estas ankaŭ en la plano, kaj se oni akceptas tiun leĝon de la ĝangalo kiel fundamentan en la bestaro, kial ne ankaŭ en la homaro - ĉar la homo estas nur parto de tiu vivantaro ?... Tiu konsekvenco estas iom malproksima al la kristanismo.

Sed nun io pli grava kaj esenca.

La kristanismo - ĉiu scias tion - staras sur tiu baza dogmo, ke la homo kreita pura pekis kaj ke tial la malbono venis sur la teron, ke li suferas kaj mortas pro tiu origina peko. Nu, estas evidente, ke se oni agnoskas la evoluismon, oni ne plu povas imagi, ke la homo, unu primato inter aliaj, estis pli « pura » ol la aliaj ; kaj ĉefe, se li naskiĝis ne la sesan tagon de la kreado, sed post jarmiliardoj da evoluado, la malbono, la sufero kaj la morto ekzistis longe antaŭ ol li. Kaj neniu teologia vortĵonglado kredigos al mi, ke hundo aŭĉevalo suferis reŭmatojn kaj mortis pro la kulpo de la homo, antaŭ ol la homo ekzistis. En tio kuŝas fundamenta kaj nesolvebla kontraŭdiro.

Iu asertis tamen, ke tiu natura fakto (la morto) ekzistas ĝis la homo, sed ke la homo estis destinita eskapi el tiu leĝo. Nu ! Ĉu estas iel serioze kredi, ke estulo kun karno kaj ostoj, nervoj kaj glandoj, kiel ĉiuj aliaj, povus esti pli senmorta ol la aliaj ?

Sed eĉ se mi akceptus tiun malverŝajnan opinion, mi devus agnoski, ke la senfine bona kaj justa Dio de la kristanoj kreis kaj mortigis bestojn (ĉiujn bestojn) nepre senkulpajn, ĉar ili laŭ kristana koncepto mem, ne povis distingi inter bono kaj malbono. Denove absurdaĵo. Tial la spiritualisma « klarigo » nenion klarigas. Male, alprenante la kristanan koncepton oni baraktas en araneaĵo da kontraŭdiroj.

Sed mi prenu konkretan ekzemplon :

Petro perdis unu okulon pro malsano. Se li rezonas « fizike », li diros ke tiu malsano venas de malekvilibro simpatika, tial ke en la genoj, kiuj konstruis lin, io ne estis tute en ordo. Kaj tio estas neniel mirinda, ĉar vivanto kaj speciale homo estas tiel komplika, ke nepre devas foje okazi eraroj en la kopioj. Petro ankaŭ havas troan vertebron (iom fuŝforman), kiu foje doloras. Tio estas mutacieto malgrava. Tiajn kriplaĵojn Petro eltenas kun relativa rezignacio, pensante ke en tiaj mutacioj kuŝas la sekreto de la evoluo, ke unu fojon el dekmil mutacioj estas ia progreso. Tamen la malbonŝanco, kaj la plej granda probableco, faras, ke li troviĝis inter la 9 999 aliaj mutacioj. Sed se nun Petro rezonas « metafizike », li demandas sin : « Kial tiaj kriplaĵoj ? » Kaj se estas ia Absoluto, iu Ĉiopovulo, Ĉionfaranto, nepre kulpas « Li » ! Kaj Petro ne trovos konsolon en la kredo pri homa hereda kulpo, ĉar mi ĵus montris, ke la originan pekon neas la evoluisma mondkoncepto.

Kaj tie ni revenas ĉiam al la sama konkludo, ke por havi konscian kristanan kredon, oni devas konservi la mondkoncepton de mezepoka homo, sed ke estas neeble akordigi ĝin kun moderna evoluismo. Tamen por esti sincera oni devas ankaŭ konsenti, ke la nunaj spiritualismaj sintenoj, eĉ se ili diras sin kristanaj, ĉar naskitaj en okcidentaj kulturoj, enhavas konceptojn multe malpli dogmajn kaj estas nur iuj metafizikoj inter aliaj. Se ili ĉiuj provas pravigi la kristanismon, por tion fari ili apogas siajn rezonojn ĉu sur nescio, t.e. punkto, kiun la racia scienco ankoraŭ ne prilumis, ĉu sur misdemandoj, kiuj implice supozigas metafizikajn respondojn.

La nescio

La spiritualistoj ekzemple insistas, ke, eĉ se la vivo venas de la materio, ĝi enhavas ian « plion », kiun la scienco ne povas klarigi, kaj ili tuj alkroĉiĝas al tiu malhela punkto.

Fakte la scienco ne kapablas ekzakte klarigi la originon de la vivo, sed oni jam bonege scias, ke en la kondiĉoj, kiuj regis sur nia planedo antaŭ du kaj duono da miliardoj da jaroj, fatale kreiĝis makromolekuloj, kiuj « emas » kreski ĉerpante el la ĉirkaŭanta medio, kaj kiuj « emas » dividiĝi kiam tro dikaj. Tio estas jam preskaŭ la vivo. En la plej elementaj kromosomoj estas ducent aŭ tricent tiaj makromolekuloj ĉene aranĝitaj kaj volvitaj korktirile.

Estas tute ne mirinde, ke oni ne sukcesis en laboratorioj fari milionojn aŭ eĉ miliardojn da eksperimentoj necesaj por trafi tiun molekularon, kiu bonvolu dividiĝi kaj reproduktiĝi laŭ la kombino, kiun ĝi unue havis, do esti vivo (ĉar vivi ne estas io alia). Sed mi ne vidas la bezonon de metafiziko por klarigi tiun « plion », kiu distingas la vivan materion.

Aŭ Bergson iam parolis pri « duobla memoro », el kiuj la unua estas cerbo, do animala, kaj nur praktika, dum la « alia » estus « pura( ?) memoro », ekstercerba, spiritualista, kaj do ne tuŝata de postmorta detruo. En la tempo de Bergson oni sciis ekzakte nenion pri la funkciado de cerbo kaj povis eldiri tiajn asertojn. Sed nun oni iom pli bone komprenas pli la nukleotidoj kaj elektrostatikaj registradoj, kaj oni eĉ povas provoki memorajn fenomenojn per taŭgaj kurentoj tra la cerbo. Kaj la teorioj de Bergson aspektas tiel eksmodaj kiel la « sango cirkulanta pro la varmo », kiun klarigis Descartes.

Aliaj emfazas pri « tiu plio, kiu estas penso », kiun ankaŭ la scienco ne klarigas, kaj la sama Bergson asertis, ke la homo ne estas sur la sama evolu-linio kiel la aliaj bestoj, ke ne temas pri alia nivelo, sed pri alia eco, alia naturo ; ankaŭ tion oni povis aserti antaŭ kvindek jaroj, kiam la animala psikologio estis nur romana fantazio. Sed intertempe oni multe pli serioze plugis tiun temon, eksperimentis, komparis, kaj konstatis pli objektive, ke la homa intelekto ekzistas, embrie, en la inteligento de la superaj animaloj. Kaj la observado de infan-evoluo ankaŭ pruvas ke la homa spirito kreskas nur iom post iom el la konkretema menso de la primatoj. Se nun ekzistas abismo inter homo kaj besto, tiu abismo ne ĉiam ekzistis. Antaŭ 500.000 jaroj la prahomo estis antropoido apenaŭ supera al la aliaj. La abismo ankaŭ nur iom post iom fosiĝis.

Ankaŭ parolas la spiritualistoj pri la « inspiro » de artisto, laŭ ili ĉiel-devena. Stendhal ie skribis, ke verko konsistas el 5% da inspiro kaj el 95% da transpiro. Iu alia (Valéry, mi kredas) diris, ke genio estas longa pacienco. Ambaŭ signifas, ke intelekta verko ne venas el la ĉielo, sed de interna streĉo, ke iuj ekscitiloj agas, pli malpli klare en la menso : legado, diskutado, aŭ : kafo, alkoholo, kokaino... La rezulto estas eble mirinde bela, aŭ plorige stulta, sed ĉiel venas de la individuo.

La misdemandoj

Ĉi tie mi konsideros nur kelkajn plej oftajn el tiuj misdemandoj, sed ili estas multaj, foje nur vortludoj.

« Nepre devas esti kreinto, ĉar, se pentraĵo povas ekzisti sen pentristo, ĉiu racio estas kompleta sensencaĵo. »

Nu, ĉu estas pli racie klarigi la pentraĵon per la nepre neracia ? Eble vizitante mirinde belan groton kun stalaktitoj kaj stalagmitoj, vi entuziasmiĝis kaj diris : « Kiu ĉizel' genia tion el ŝton' bildigis ? » aŭ : « Kiu tajlor' senmorta drapiris tiujn vandojn ? » Sed tio estas nur poezio. Se oni iom pli cerbumas, oni scias, ke kelkaj relative simplaj fizikaj kaj ĥemiaj leĝoj sufiĉas por klarigi tiujn mirindajn ĉefverkojn. Same pri la kanjonoj de Kolorado aŭ aliaj naturmirakloj. Kial ne same klarigi la homon, per kompreneble pli komplikaj leĝoj, kiujn ni ne nepre konas ?

Tiu fama demando pri la pentristo kaj la pentraĵo estas el la sama fonto kiel tiu pri la kokino kaj la ovo : kio estis unue, ĉu la kokino, kiu faras la ovon, aŭ la ovo, el kiu venas la kokino ? Tio estas skolastikaj intelektaj akrobataĵoj eble interesaj, sed kiuj havas nenian rilaton kun la realo. Ĉar la pentraĵo - ĉi tie la homo - ne venas el nenio. Tie estas ankoraŭ la influo de la genezo, Adamo kreita de Dia volo el la ŝlimo. Ĝi ankaŭ ne venas de blanka tolo, sed ĝi estas la lasta ĉenero de ĉeno, kies longeco, komplikeco kaj implikeco estas tiaj, ke ili komplete superas nian modestan komprenkapablon kaj eĉ imagon. Sed fine, se oni nepre serĉas la aŭtoron de la pentraĵo, mi faros kontraŭdemandon : Kiel li Perfekto, Absoluto, kreis verkon tiel malperfektan ? Artiston oni juĝas laŭ lia verko. (Tiu stulta demando egalas la unuan.)

«Ĉu la harmonio mirinde bela, kiu regas en la kosmo, ne estas la plej luma pruvo de kreinto ? »

Konscihava rato, kiu vivus en bombdetruita domo ankaŭ kredus, ke la ruinoj, kiujn ĝi loĝas, estas konstruitaj laŭplane, ke ili enhavas harmonion... ĉar ĝia menso estus adaptita al ĉi tiu universo iel kaj provizore ekvilibrita. En la naturo, kaj pli ĝenerale en la kosmo, ne estas harmonio, sed ekvilibro, kio tute ne estas sama.

Harmonio venas de vola ago de inteligentulo, kaj do ekzistas nur en homaj verkoj (sur nia planedo). Ĝi estas subjektiva sento. Ekvilibro venas de du aŭ pluraj kontraŭaj fortoj blindaj. Kiam ĝi rompiĝas (eksplodo de stelo, klimata ŝanĝiĝo, apero de nova specio), ĝi « emas » refariĝi alimaniere. Nur tion oni trovas en la naturo. Ĝi estas objektiva, matematika fenomeno. Se tion oni volas nomi harmonio, tio estas ies opinio. Sed mi persone vidas nenian metafizikon en tio.

« La homo havas konsciencon, senton pri bono kaj malbono, kiu venas de iu Absoluto de la Bono kaj Belo. »

Ankaŭ mia katino havas senton pri bono kaj malbono, kiam ŝi estis ŝtelonta bifstekon ; eĉ kiam ŝi kredis sin nevidata, ŝi kuŝigis la orelojn (timosigno), ĉar ŝi subkonscie sciis, ke la fakto « bifstekŝtelado » aŭtomate sekvigas la alian fakton « vigla-postaĵfrapado-per-vira-mano »... Plej ofte la nocio pri bono kaj malbono ĉe la homo sapiens ne estas io, ĝis ĝi fariĝas kvazaŭ natura. Maljunaj homoj estas honestaj pro kutimo, ĉar « tion oni ne faru ». Ne plu temas pri moralo aŭ etiko, sed pri kutimo kiel la radio-aparato aŭ la cigared-pakaĵo. Timo al ĝendarmo kaj espero de rekompenco, jen la du lambastonoj de la plej disvastigata moralo.

Moralaj homoj estas maloftaj. Kaj ne nepre religiemaj... Mi iam aŭdis katolikan predikiston en la radio diri : « Dio, sen kiu la Belo kaj la Bono ne havas sencon. » Mi ne scias, ĉu la Belo kaj la Bono devas havi sencon en si : tio estas abstraktaj homaj konceptoj, sed mi havas la impreson, ke ankaŭ mi havas senton pri bono kaj belo, senton tute relativan kompreneble, kaj kiu dependas de la epoko, en kiu mi vivas (ĉefe la sento pri la belo estas tre subjektiva kaj varias kun la tempo.) Kaj eĉ la bono estas tre elasta kaj relativa laŭepoke kaj laŭloke. Sed mi neniam sentis la bezonon de metafizika klarigo por tiu sento. Mi sentas la bonon, kiel mi sentas la suferon (la mian kaj parte alies), ĉar mi estas sent- kaj suferkapabla.

Lastanalize la homa konscienco estas kapablo mezuri, kio estas ĝusta (ne : justa) aŭ malĝusta rilate al moralaj reguloj. Ĝi estas meza vojo inter la fundamenta biologia egoismo kaj la altruismo de superaj sociemaj vivantoj ; meza vojo inter la propra sufero kaj kompato al alies sufero. Sed ĝi estas neniel absoluta : burĝa domposedanto havas nenian konscienc-riproĉon, se li ricevas monon de malriĉulo, dum mi, kiu havas alian edukon, ne povus toleri tion ; kaj la nazioj kreis al si novan « moralon », en kiu ili vivas kvazaŭ en hipnoto, kaj laŭ kiu la ekstermado de judoj kaj aliaj « misrasuloj » estis la « bono ».

Sed fine estas logike fari jenan demandon pri tiu origina peko, ĉirkaŭ kiu gravitas la tuta judo-kristanismo : Se la kristanoj agnoskas la evoluadon, ili nepre - kaj implice - malagnoskas la kreadon laŭ la biblio. Ili do konfesas, ke tie la biblio ne diras la veron. Ili dubas pri ties vereco. Se ili dubas pri tio, kial ili kredas pri la origina peko, kiu estas nek pli nek malpli verŝajna ol la cetero ?...

Jes kompreneble, ili ne povas rezigni pri tiu dogmo, ĉar tiam la tuta kristanismo pendus en la aero. Sed ĝuste en tio lamas la tuta doktrino : ĝi staras sur fabelo, kiu eĉ ne havas ombron de verŝajneco. La sola ekspliko de la origina peko - tre relativa cetere - estus, laŭ mi, ke la homo mortiĝas kaj suferas, ĉar li vivas malsaĝe (manĝas tro en okcidento, nesufiĉe en oriento, fumas, drinkas alkoholon, tro seksumas, tro laboras, ktp.), dum la bestoj, kiuj havas nur instinkton, vivas multe pli « saĝe ». Sed ĉiel racia vivo ne forigus ĉiujn dolorojn nek la morton.

Tio estas do nur unu mito inter aliaj, ne pli nek malpli interesa ol multaj aliaj, kaj kiu ne indas fariĝi la bazo de tuta moralo kaj religio.

Kristanismo kaj metafiziko

Tamen, por ion koncedi al metafizikistoj, estas tri specoj de faktoj, kiuj ŝajne pravigas ilin, ĉar ankaŭ tie la scienco ne prilumis. Temas pri : prognozo (antaŭvid-kapablo),
metapsiĥaj fenomenoj,
mirakloj.

Prognozo

Temas pri malklara tempa fenomeno. Ĉio, kio estas, estas regata de spacaj leĝoj, kiujn oni facile komprenas. Verŝajne pri la tempo estas io simila, kio klarigas la probablecon, eble eĉ la « fatalon ». Sed blinda, neniel providenca fatalo. Tamen tiu prognozo estas neniel privilegio de kristanaj viziuloj.

Metapsiĥaj fenomenoj

La homa naturo ne limiĝas al tio, kion oni kutime lernas. Estas aliaj subkonsciaj kaj nekonsciaj sentoj, pri kiuj oni ankoraŭ malmulte scias. Cetere tiuj fenomenoj ne estas specife homaj ; ili etendiĝas al bestoj kiel ekz. hundo hurlanta tutan nokton, ĉar mortis lia amata mastro je kvincent kilometroj. Tiujn faktojn oni do ne povas klarigi per animo homa (aŭ didevena). Temas pri io alia, kion kristana metafiziko ne klarigas.

La mirakloj

Ili okazas ne nur pro la sankta Virgino, sed ankaŭ okazis ĉe la antikvaj temploj de Jupitero, Venuso k.a., pri kies « vereco » neniu plu diskutas. Eĉ pli strange : lastatempe la roma eklezio eksigis iun sanktulinon (Filomena), ĉar ŝi neniam ekzistis. Nu ! La preĝisto, kiu servis ŝian preĝejon, asertis, ke ŝi faris miraklojn. Tre interesa fakto, kiu pruvas, ke la mirakloj ne okazas pro ekstera supera forto, sed pro interna homa forto (individua aŭ pli verŝajne kolektiva). Kaj ke, por ke okazu mirakloj, ne necesas supera eksterhoma forto, sed sufiĉas kredi (pri io ajn, tio tute ne gravas).

Konkludo

Mi ne volas aplombe kaj definitive aserti, ke ĉia metafiziko estas nepre stulta. Tamen, se ekzistas metafizika klarigo de la kosmo - sed ĉu tia klarigo necesas ? - ĝi ne devas esti serĉata en la judo-kristanismo. La klarigoj, kiujn proponas al ni la kristanaj spiritualistoj en siaj cerbaj streĉoj por alproksimigi la modernan evoluismon kaj la fundamentajn dogmojn de sia kredo, estas vanaj kaj ne nur ne klarigas la, laŭ racia konsidero, sensencan kosmon, sed plie montras ĝin vole kaj laŭcele absurda. Kaj se miaj supraj argumentoj ne estis sufiĉe konvinkaj, la fakto mem, ke ĝuste Teilhard de Chardin, unu el la plej elstaraj scienculoj de nia tempo, kiu daŭre proklamis sin katoliko, trovis nenian konvinkan argumenton kaj ĉiam surŝutadis sian kredon sur sian sciencan koncepton, krome, kiel salon sur la supon, aŭ surŝmiris ĝin tie, kie neniu raciulo sentus bezonon je ĝi, estas la plej brila pruvo, ke tia koncepto estas nenecesa, superflua hipotezo, kiu nek aldonas, nek klarigas ion ajn.

Georgo LAGRANGE

el Sennacieca Revuo, 1962

Biografio (por franclingvanoj) : « Teilhard de Chardin » de Ernest Kahane, (1960) publikaĵo de l'Union Rationaliste, 24 rue des Grands Augustins, Paris- 6e.

I.W.W. - afiŝoj

I.W.W. - afiŝoj

I.W.W. - afiŝoj